THE ART OF MUSHAKALA İN BUKHARİ: THE EXAMPLE OF IBN HAJAR

Yıl 2023, Cilt: 59 Sayı: 3, 941 - 966, 25.09.2023

Hızır Yağcı

https://doi.org/10.61304/did.1315760

Öz

The art of mushakala was used as a stylistic device in the poetry of the Jahiliyya period. This art, of which there are many examples in the Qur’an and the hadiths, is used to emphasise the meaning, to attract the listener’s attention and sometimes to harmonise the words. Attributing feelings and actions such as shame, boredom, trapping, satire, etc. mentioned in verses and hadiths to Allah in a literal sense leads to a number of negative consequences. In fact, it is observed that some people with malicious intentions have referred to Allah as the one who sets traps and deceives, ignoring the style of mushakala in the use of these expressions. On the other hand, there is a danger that people who are not aware of this eloquence in verses and hadiths may develop an anthropomorphic belief in Allah. In fact, it is understood that this situation led to the emergence of a number of theological problems in Islamic history. In this study, the examples of the art of mushakala in the hadiths are highlighted, Bukhari’s al-Jami al-Sahih is selected as a source, and Ibn Hajar’s findings on the art of mushakala in his commentary on this work, Fath al-bari, are discussed.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Buhari, Ibn Hajar, Mushakala, Badi’, Rhetoric

BUHÂRÎ’DE MÜŞÂKELE SANATI: İBN HACER ÖRNEĞİ

Öz

Müşâkele sanatı, üslub olarak Câhiliye dönemi şiirlerinde kullanılmıştır. Kur’an ve hadislerde de çokça örneği bulunan bu sanat; anlamı vurgulamak, dinleyicinin dikkatini çekmek, bazen de lafızlar arasında uyum sağlamak için kullanılmaktadır. Âyet ve hadislerde geçen hayâ etmek, usanmak, tuzak kurmak, hicvetmek, gibi duygu ve fiillerin zahiri anlamıyla Allah’a nispet edilmesi olumsuz birtakım sonuçlara neden olmaktadır. Nitekim bazı art niyetli kişilerin bu ifadelerin kullanımında müşâkele üslubunu göz ardı ederek Allah’ı; tuzak kuran ve hilekâr olmakla niteledikleri görülmektedir. Diğer yandan âyet ve hadislerdeki bu belâgat özelliğini bilmeyen kişilerin de antropomorfik bir Allah inancı geliştirme tehlikesi söz konusudur. Nitekim İslâm tarihinde bu durumun birtakım kelâmî problemlerin ortaya çıkmasına neden olduğu anlaşılmaktadır. Bu çalışmada hadislerde geçen müşâkele sanatı örnekleri üzerinde durulmuş, kaynak olarak Buhârî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ adlı eseri seçilmiş ve bu esere İbn Hacer’in yazdığı Fetḥu’l-bârî adlı şerhindeki müşâkele sanatına yönelik tespitleri konu edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Buhârî, İbn Hacer, Müşâkele, Bedî‘, Belâgat

Kaynakça

• Abdülkerim b. Abdullah b. Abdurrahman b. Hamd el-Hudayr, Şerḥu’l-Muvaṭṭaʾ. ts.
• Aksoy, Soner. “Abdülkâhir el-Cürcânî’ye Nispet Edilen Dürcü’d-Dürer İsimli Tefsirin Aidiyetine Dair Bir İnceleme”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 3/1 (2019), 107-120.
• Amr b. Külsûm. Dîvânu Amr b. Külsûm. thk. Emîl Bedî‘Ya‘kūb. B.y.: Dârü’l- Küttâbi’l-Arabî, 2. Basım, 1996.
• Askerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillâh b. Sehl. el-Furûḳu’l-luġaviyye. thk. Beytullah Beyyât. Kum: Müessetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1992.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed.ʿUmdetü’l- ḳārî fî şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. 25 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’-t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. el-Câmiʿu’ṣ ṣaḥîḥ. 8 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım, 1992.
• Bulut, Ali. Bedî‘ İlmi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2016.
• Cürcânî, Ebû Bekr Abdülkāhir b. Abdirrahmân b. Muhammed. Dercü’d-dürer fî Tefsîri’l-ʾÂyi ve’s-Süver. 2 Cilt. thk. Talʿat Salâh el-Ferhân - Muhammed Edîb Şekûr Emrîz. Ammân: Dârü’l-Fikr, 2009.
• Dursun, Turan. Din Bu-1(Tanrı ve Kur’an). 3 Cilt. İstanbul: Kaynak Yayınları, 2006.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. Sünenü Ebî Dâvûd. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları. 2. Basım, 1992.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd b. Abdillâh el-Absî. Meʿâni’l-Ḳurʾân. 3 Cilt. Ahmed Yûsuf Necâtî vd. Kahire: Dârü’l-Mısrıyye, 1966.
• Güllüce, Veysel. “Kur’ân’ı Kerîm’de Allah’a Müşâkele Yoluyla İsnad Edilen İfadelerin Değerlendirilmesi”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 25/1 (2006), 41-62.
• Habenneke, Abdurrahman b. Hasan el-Meydânî ed-Dımaşkî. el-Belâgatü’l- Arabiyye. 2 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, Beyrut: Dârü’ş-Şâmiyye, 1996.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed. el- Müstedrek ʿale’ṣ-Ṣaḥîḥayn. 4 Cilt. thk. Mustafa Abdülkādir Atâ. Beyrut: Dârü’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Harman, Vezir. İbrahim el-Lekânî’nin Kelamî Görüşleri. İstanbul: Hiperyayın, 2020.
• Hattâbî, Ebû Süleymân Hamd (Ahmed) b. Muhammed b. İbrâhîm b. Hattâb el- Büstî. Aʿlâmü’l-ḥadîs̱ fî şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. 4 Cilt. thk. Muhammed b. Sa‘d b. Abdurrahman Âl-i Suûd. Mekke: Cami‘atü Ümmü’l-Kurâ, 1988.
• Hatîb el-Kazvînî, Ebü’l-Meâlî Celâlüddîn el-Hatîb Muhammed b. Abdirrahmân b. Ömer b. Ahmed eş-Şâfiî. el-Îżâḥ fî ʿulûmi’l-belâġa. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Ulûm, 4. Basım, 1998.
• Hatîb et-Tebrîzî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Alî b. Muhammed. el-Kâfî fi’l-ʿarûż ve’l- ḳavâfî. thk. Hassânî Hasan Abdullah. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 3. Basım, 1994.
• İbn Abdürabbih, Ebû Ömer Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Abdirabbih b. Habîb el-Kurtubî el-Endelüsî. el-ʿİḳdü’l-ferîd. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1984.
• İbn Atıyye el-Endelüsî, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gâlib b. Abdirrahmân b. Gâlib el-Muhâribî el-Gırnâtî. el-Muḥarrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-ʿazîz. 6 Cilt. thk. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammed. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• İbn Battâl el-Kurtubî. Ebü’l-Hasen Alî b. Halef b. Abdilmelik el-Bekrî, Şerḥu Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî, thk. Ebû Temîm Yâsir b. İbrâhîm. 10 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2. Basım, 2003.
• İbn Ebû Şeybe, Ebû Bekr Abdullāh b. Muhammed. el-Muṣannef fi’l-eḥâdîs̱ ve’lâs̱âr. 25 Cilt. thk. Sa‘d b. Nâsır eş-Şuserî. Riyad: Dâru Künûz İşbîliyye, 2015.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’s-Seâdât Mecdüddîn el-Mübârek b. Esîrüddîn Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. Câmiʿu’l-uṣûl li-eḥâdîs̱i’r-Resûl. 19 Cilt. ter. ve şerh S. Kemal Sandıkçı - Muhsin Koçak. İstanbul: Ensar Yayınları, 2008.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’s-Seâdât Mecdüddîn el-Mübârek b. Esîrüddîn Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. en-Nihâye fî ġarîbi’l-ḥadîs̱ ve’l-es̱er. 5 Cilt. thk. Tâhir Ahmed ez-Zâvî - Mahmûd Muhammed et-Tanâhî. Beyrut: el-Mektebetü’lİlmiyye, 1979.
• İbn Hacer el-Askalânî. Fetḥu’l-bârî bi-şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî, thk. Abdülazîz b. Abdullah b. Bâz - Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 14 Cilt. Kahire: Dârü’l-Hadîs, 1998.
• İbn Kurkūl, Ebû İshâk İbrâhîm b. Yûsuf b. İbrâhîm el-Vehrânî el-Hamzî. Meṭâliʿu’lenvâr ʿalâ ṣıḥâḥi’l-âs̱âr. 6 Cilt. thk. Dârü’l-Felâh li’l-Bahsi’l-İlmî ve Tahkîku’t-Turâs. Katar: Vizâretü’l-Evkâfve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2012.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî. Teʾvîlü müşkili’l-Ḳurʾân. thk. Seyyid Ahmed Sakr. Kahire: Dârü’t-Türâs, 1973.
• Kādî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ b. İyâz el-Yahsubî. İkmâlü’l-Muʿlim bi-fevâʾidi Müslim. 8 Cilt. thk. Yahyâ İsmâil. Mısır: Dârü’l-Vefâ, 1998.
• Kirmânî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Yûsuf b. Alî. el-Kevâkibü’dderârî fî şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. 25 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâ-i’t-Türâsi’l-Arabî, 2. Basım, 1981.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh. el-Câmiʿ liaḥkâmi’l- Ḳurʾân. 20 Cilt. thk. Ahmed el-Berdûnî - İbrâhîm Atfeyiş. Kahire: Dârü’l- Kütübi’l-Mısrıyye, 2. Basım, 1964.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Teʾvîlâtü Ehli’s-sünne. 10 Cilt. thk. Mecdî Bâsellûm. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Molla Gürânî. el-Kevs̱erü’l-cârî ilâ riyâżi eḥâdîs̱i’l-Buḫârî. 11 Cilt. thk. Ahmed Azv İnâye. Beyrut: Dârü İhyâ-i Türâsi’l-Arabî, 2008.
• Mübârekpûrî, Ebü’l-Ulâ Muhammed Abdurrahmân b. Abdirrahîm. Tuḥfetü’laḥveẕî şerḥu Câmiʿi’t-Tirmiẕî. 10 Cilt. thk. Abdülvehhâb b. Abdüllatîf. Medine: el- Mektebetü’s-Selefiyye, 2. Basım, 1963.
• Müberred, Ebü’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd b. Abdilekber b. Umeyr el-Ezdî es- Sümâlî. Mâ ittefeka lafzuhû ve ihtelefe ma’nâhü mine’l-Kur’âni’l-Mecîd. thk. Ahmed Muhammed Süleyman Ebû Ra’d. Küveyt: Vezaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuûni’l-İslamiyye, 1988.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmiʿu’ṣ- ṣaḥîḥ. 3 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım, 1992.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî, el-Minhâc fî şerḥi Ṣaḥîḥi Müslim b. el-Ḥaccâc. 18 Cilt. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabi, 2. Basım, 1972.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn et-Taberistânî. Mefâtîḥu’l-ġayb. 32 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabi, 3. Basım, 1999.
• Rummânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Îsâ b. Alî el-Bağdâdî. en-Nüket fî iʿcâzi’l-Ḳurʾân. (Selâsü Resâil fî i‘câzi’l-Kur’an: li’r-Rümmanî ve’l-Hattabi ve Abdilkâhir el-Cürcânî) thk. Muhammed Halefullah Ahmed vd. Kahire: Dârü’l-Meârif, 3. Basım, 1976.
• Rûyânî, Muhammed b. Hârûn. Müsnedü’r-Rûyânî. 2 Cilt. thk. Eymen Ali Ebû Yemânî. Kahire: Müessesetü Kurtuba, 1996.
• Sekkâkî, Ebû Ya‘kūb Sirâcüddîn Yûsuf b. Ebî Bekr b. Muhammed b. Alî el-Hârizmî. Miftâḥu’l-ʿulûm. thk. Naîm Zerzûr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1987.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî eş-Şâfiî. 3 Cilt.ʿUḳūdü’z-zeberced ʿalâ Müsnedi’l-İmâm Aḥmed. 3 Cilt. thk. Selmân el- Kuzât. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1994.
• Şerîf el-Murtazâ, Alemü’l-hüdâ Ebü’l-Kāsım Alî b. el-Hüseyn b. Mûsâ b. Muhammed el-Alevî. Gurerü’l-fevâʾid ve dürerü’l-ḳalâʾid. 2 Cilt. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1954.
• Taşköprizâde Ahmed Efendi. Şerḥu’l-Fevâʾidi’l-gıyâs̱iyye fî ʿilmeyi’l-meʿânî ve’lbeyân. İstanbul: Dârüttıbâati’l-âmire, 1895.
• Tîbî, Ebû Muhammed Şerefüddîn Hüseyn b. Abdillâh b. Muhammed. el-Kâşif ʿan ḥaḳāʾiḳi’s-sünen. 13 Cilt. thk. Abdülhamîd Hindâvî. Riyad: Mektebetü’t-Nezâr Mustafa el-Bâz, 1997.
• Yerinde, Adem. “Belâgat İlminde Müşâkele Sanatı”. Usûl İslam Araştırmaları 30/1 (2018), 7-30.
• Yılmaz, Selahattin. Kur’an’da Müşâkele Sanatı. Erzururm: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. Rebîʿu’lebrâr. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-A‘lamî, 1992.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî, el-Keşşâfʿan ḥaḳāʾiḳı ġavâmiżi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-eḳāvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. 4 Cilt. Beyrut: Darü’l- Küttabi’l-Arabî, 3. Basım, 1987.