KİMYA İLMİNİN ÖNCÜSÜ OLARAK KABUL EDİLEN BİR EMEVÎ VELİAHTI: HÂLİD B. YEZÎD

Yıl 2023, Cilt: 59 Sayı: 3, 1157 - 1178, 25.09.2023

Nadir Karakuş , Muhammed İhsan Hacıismailoğlu

https://doi.org/10.61304/did.1337544

Cited By: 1

Öz

Emevîler, İslâm tarihindeki fetihlerin yanı sıra, idarî tasarruf ve kurumsallaşma faaliyetleri ile bilinir. Aynı dönemin ilmî faaliyetleri ise nispeten azdır. Emevîlerin kudretli halifeleri Muâviye ve Abdülmelik dönemi dahi pozitif ilimler sahasında zayıf kalmıştır. Muâviye’nin torunu Hâlid, bu konuda önemli işler başarmış, antik dillerden yaptırdığı tercüme faaliyetleri ve kimya ilmine merakı ile döneme damgasını vurmuştur. 64/684 tarihinde tahta kimin geçeceği konusunda yaşanan belirsizlik, bu sırada genç yaşta bulunan Hâlid’i yönetimin dışında bırakmış ve hilâfete Mervânîler olarak bilinen akrabaları geçmiştir. Hayatını Humus valisi olarak devam ettiren Hâlid, bir yandan da hakkı olan hilâfet makamını ele geçirmek için arayış içine girmiştir. Bu süreç onu kimya ilmine yöneltmiş, madenleri altına dönüştürmeyi hedeflemiştir. Hâlid, madenlerden altın elde edememiş olsa da Müslümanlar arasında kimya ilminin doğup gelişmesine ve tercüme hareketliliğine zemin hazırlamıştır. Bu da Hâlid’i, İslâm Bilim Tarihi’nde kimya ilminin kurucusu konumuna oturtmuş ve kimya ilmine katkı sağlayan Müslüman bilim adamlarının ortaya çıkmasını sağlamıştır.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi, İktidar, Bilim, Kimya, Rekabet

AN UMAYYAD HEIR, CONSIDERED AS THE PIONEER OF THE SCIENCE OF CHEMISTRY: KHALID B. YAZID

Öz

In addition to the conquest in Islamic History, the Umayyads came to the forefront with the establishment that emerged during this period. However, the scientific activities of the period were more limited. Even the mighty caliphs of the Umayyads, Muawiyah and Abd al-Malik, remained weak in scientific studies. Muawiyah’s grandson, Khalid, accomplished important works in this regard and left his mark on the period with his translation activities from ancient languages and his curiosity about the alchemy. Uncertainty over who would ascend to the throne in 684 left Khalid out of the administration and his relatives, known as the Marwanids, assumed the caliphate. Khalid, who continued his life as the governor of Homs, also sought to seize the caliphate to which he was entitled. This process led him to the alchemy and he aimed to transform the mines into gold. Khalid’s these works paved the way for emergence and development of the chemical science and translation activities among Muslims. This placed Khalid in the position of the founder of the science of chemistry in the History of Islamic Science and led to the emergence of Muslim scientists who contributed to the science of chemistry.

Anahtar Kelimeler

Islamic History, Power, Science, Chemistry, Competition

Kaynakça

• Abu’l-Farac, Gregory. Abu’l-Farac Târihi. çev. Ö. Rıza Doğrul. 2 Cilt. Ankara: TTK Yayınları, 1950.
• Ahmed Emin. Fecru’l-İslâm. çev. Ahmed Serdaroğlu. İstanbul: Kılıç Kitabevi Yayınları, 1976.
• Aliev, Saleh Muhammedoğlu. “Elkas Mirza”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/55. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Bayur, Hikmet. “Evrengzib Âlemgir ve Dinî Siyasası Üzerinde Bir İnceleme”. TTK Belleten 9/33 (1945), 16-29.
• Behiy, Muhammed. İslâm Düşüncesinin İlâhi Yönü. çev. Sabri Hizmetli. Ankara: Fecr Yayınevi, 1993.
• Bekcerî, Alâüddîn Moğultay İbn Füleyh b. Abdullah. İkmâlü tehzîbi’l-kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Ebû Abdirrahman Âdil b. Muhammed - Ebû Muhammed Üsâme b. İbrâhîm. 12 Cilt. Kâhire: el-Fâruk el-Hâdîse, 1422/2001.
• Belâzurî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ. Ensâbu’l-eşrâf. thk. Süheyl Zekkâr - Riyâd Ziriklî. 13 Cilt. Mısır: Dâru’l-Meârif, 1959.
• Belâzurî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ. Fütûhu’l-büldân, Ülkelerin Fetihleri. çev. Mustafa Fayda. İstanbul: Siyer Yayınları, 2013.
• Besevî, Ebû Yûsuf Ya`kûb b. Süfyân. Kitâbü’l-Ma`rife ve’t-târîh. thk. Ekrem Ziyâ el-Umerî. 4 Cilt. Medine: Mektebetü’d-Dâr, 1410.
• Beveridge, Henry. “Dârâ Şükûh”. İslam Ansiklopedisi. 3/480. İstanbul: MEB Yayınları, 1993.
• Beyhakî, Ali b. Zeyd. Tetimme-i sıvânü’l-hikme. nşr. Muhammed Şefî. Lahor: University of the Panjab, 1351.
• Brummett, Palmira. Ottoman Seapower and Levantine Diplomacy in the Age of Discovery. Albany: State University of New York Press, 1994.
• Ca’fer es-Sâdık. Risâletü’l-vesâyâ ve’l-fusûl. nşr. J. Ruska. Heidelberg: Carl Winter’s Universitätsbuchhandlung, 1924.
• Câbir b. Hayyân, Ebû Musa Câbir b. Hayyân b. Abdullah el-Ezdi. Resâilu Câbir b. Hayyân. nşr. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• Câbir b. Hayyân. Musannefât fî ilmi’l-kîmiyâ li’l-hakîm Câbir b. Hayyân es- Sûfî. nşr. E. J. Holmyard. Paris: y.y., 1928.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb. el-Beyân ve’t-tebyîn. Beyrut: Dâru Sâdır, 1388/1968.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb. Resâilü’s-siyâsiyye. Beyrut: Dâr ve Mektebetü’l-Hilal, ts.
• Campo, Juan Eduardo. Dara. New York: İnfobase Publication, 2009.
• Christophilopoulou, Anastasia. Byzantine History: 610-867. çev. Timothy Cullen. Amsterdam: Adolf M. Hakkert Publishing, 1993.
• Corbin, Henry. İslâm Felsefesi Tarihi. çev. Hüseyin Hatemî. İstanbul: İletişim Yayınları, 1986.
• Darling, Linda T. “Rethinking Europe and the Islamic World in the age of exploration”. Journal of Early Modern History 2 (1988), 221-246.
• Dickson, Keith. “Stephanos of Alexandria (580? – 640?)”. ed. Paul T. Keyser; Georgia L. Irby-Massie. 753-765. The Encyclopedia of Ancient Natural Scientists: The Greek Tradition and Its Many Heirs. London: Routledge, 2008.
• Dîneverî, Ebû Hanîfe. Ahbâru’t-tıvâl. thk. Abdülmun’îm Âmir. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabî, 1960.
• Ebû Zehre, M. el-İmâm es-Sâdıḳ. Dımaşk: Dârü’l-fikri’l-Arabî, ts.
• Endelüsî, Ebü’l-Kāsım Sâid b. Ahmed. Ṭabaḳātü’l-ümem. Kahire: Matbaatü Muhammed Muhammed Matar, ts.
• Fâzıl Halîl İbrâhim. “Dîvânü Hâlid b. Yezîd fi’l-kimyâ”. Mecelletü Ma’hedi’lmahtûtâti’l- Arabiyye 26/2 (1982), 555-559.
• Goodman, L. E. Avicenna. London: Routledge, 1992.
• Gökberk, Macit. Felsefe Tarihi. İstanbul: Remzi Kitabevi Yayınları, 1980.
• Halîfe b. Hayyât. Târîhu Halîfe b. Hayyât. thk. Ekrem Ziya el-Ömerî. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1397.
• Haliloğlu, Fahrettin. “Şehzâde Korkut (1513)”. İslam Medeniyetinde Bilim Öncüleri: Musiki. ed. Sema Dinç. İstanbul: Mana Yayınları, 2021.
• Hasrat, Bikrama Jit. “Three Little-known Works of Dara Shukuh”. Islamic Culture 25/1 (1951), 52-72.
• Hâşimî, M. Yahyâ. el-İmâmü’s-Sâdık mülhimü’l-kimyâ. Haleb: y.y, 1959.
• Hayrüddîn ez-Ziriklî. el-A`lâm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlmi’l-Melâyîn, 2002.
• Hodgson, Marshall G. S. The Venture of Islam, Conscience and History in a Warld Civilization, The Gunpowder Empires and Modern Times. 3. Cilt. London: University of Cahicago Press, 1977.
• Hoyland, Robert G. Seeing Islam as Others Saw It: A Survey and Evaluation of Christian, Jewish and Zoroastrian Writings on Early Islam. Princeton: Darwin Press, 1997.
• Huart, Clement Imbault. “Elkas Mirza”. İslam Ansiklopedisi. 4/237-238. İstanbul: MEB Yayınları, 1993.
• Hureysât, Muhammed Abdülkâdir. “Hâlid b. Yezîd b. Muâviye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/292-293. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Irâkī, Ebü’l-Kâsım. el-İlmü’l-mükteseb fî zirâati’z-zeheb: Book of Knowledge Acquired Concerning the Cultivation of Gold. nşr. ve çev. E. J. Holmyard. Paris: Martino Fine Books, 1923.
• İbn Abdülber, Ebû Ömer Cemaleddin Yusuf b. Abdullah b. Muhammed el- Kurtubî İbn Abdülber en-Nemerî. el-İstîâb fî ma’rifeti’l-ashâb. thk. Ali Muhammed el-Becâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 1412/1992.
• İbn Abdürabbih, Ebû Ömer Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Abdirabbih b. Habîb el-Kurtubî el-Endelüsî. el-İkdü’l-ferîd. nşr. Ahmed Emin. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillâh b. Hüseyn ed-Dımaşkī eş-Şâfiî. Târîhu Dımaşk. thk. Amr b. Garâme el-Amrî. 80 Cilt, Kahire: Dâru’l-Fikr, 1415/1995.
• İbn Ebû Usaybia, Ebü’l-Abbâs Muvaffakuddîn Ahmed b. el-Kāsım b. Halîfe b. Yûnus es-Sa‘dî el-Hazrecî. Uyûnü’l-enbâ fî tabakâti’l-etıbbâ. thk. Nizâr Rızâ. Beyrut: Mektebetü’l-Hayât, ts.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali. Tehzîbü’t-tehzîb. Hindistan: Matbaatü Meclisi Dâiratü’l-Meârif en-Nazzâmiye, 1327.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasen el-Hadramî el-Mağribî et-Tûnisî. Kitâbü’l-İber ve dîvânu mübtede’ ve’l-haber fî târîhi’l-Arab ve’l-Berber ve âsirihim min zevi’ş-şe’ni’lekber. thk. Halil Şahâde. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1408/1985.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed. Vefeyâtü’l-a’yân ve enbâu ebnâi’z-zamân. thk. İhsan Abbas. Beyrut: 7 Cilt. Dâru Sadr, 1900-1904.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbüddîn Ömer. el-Bidâye ve’nnihâye. thk. Abdullah et-Türkî. 21 Cilt. b.y., Dâru Hicr, 1418/1997.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Muhtasaru Târîhi Dımaşk. thk. Ruveyhâ en-Nahhâs vd. 29 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1402/1984, 8/198.
• İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf b. Tağrîberdî el-Atâbekî el-Yeşbugavî ez-Zâhirî. en-Nücûmu’z-zâhire fî mülûki Mısr ve’l-Kâhire. nşr. M. Hüseyin Şemseddîn. 16 Cilt. Beyrut: Vezâretü’s-Sekâfe ve’l-İrşâd, 1992.
• İbn Vâsıl, Ebû Abdillâh Cemâlüddîn Muhammed b. Sâlim. Müferrücü’l-kurûb fî ahbâri Benî Eyyûb. thk. Cemâleddin eş-Şeyyâl vd. 5 Cilt. Kâhire: el-Matbaatu’l- Emîriyye, 1377/1957.
• İbnü’l-Adîm, Kemâlüddîn. Buğyetü’t-taleb fî târîhi Haleb. thk. Süheyl Zekkâr. 12 Cilt. by: Dâru’l-Fikr, ts.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el- Bağdâdî. el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ - Mustafa Abdülkâdir Atâ. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1412/1992.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Ömer Abdüsselâm et-Tedmûrî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1417/1997.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. Üsdü’l-gâbe fî ma’rifeti’s-sahâbe. thk. Ali Muhammeed Muavviz-Âdil Ahmed Abdülmevcûd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İbnü’l-Kıftî, Cemâlüddîn. İhbâru’l-ulemâ bi ahbâri’l-hükemâ. thk. İbrahim Şemsüddîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kūb İshâk b. Muhammed. el-Fihrist. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1398/1978.
• Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed. Subhu’l-a’şâ fî sınaâti’l-inşâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, ts.
• Karakaş, Mahmut. 8. Yüzyıldan 19. Yüzyıla Müslüman Bilim Adamları. İstanbul: Mostar Yayınları, 2009.
• Kâtip Çelebi. Keşfüzzünûn. nşr. Kilisli Muallim Rifat - Şerafettin Yaltkaya. 2 Cilt. Ankara: Maarif Vekâleti Yayınları, 1941.
• Kettânî, Muhammed Abdülhay. et-Terâtîbü’l-İdâriyye, Hz. Peygamber’in Yönetimi. çev. Ahmed Özel. İstanbul: İz Yayınları, 2003.
• Kindî, Ya’kûb b. İshak. Kitâb fî kimyâi’l-ıtr ve’t-tas’îdât. nşr. Karl Garbers. Leipzig: Kommissionsverlag F. A. Brockhaus, 1948.
• Kiraz, Seydi. “Şehzâde Korkut’un Etkisinde Kaldığı Bazı Şâirler ve Gazelleri”. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 21 (2020), 55-82.
• Konidares, J. “Die Novellen des Kaisers Herakleios”. Fontes Minores 5 (1980), 33-106. Krause, Keith. Arms and State: Patterns of Military Production and Trade. Cambridge: Cambridge University Press, 1992.
• Mantran, Robert. “Humus”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/370- 373. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• McNeill, William H. The Age of Gunpowder Empires, 1450-1800. Chicago: University of Chicago Press, 1983.
• Medâinî, İbn Ebü’l-Hadîd. Şerhu Nehci’l-Belâğa. nşr. M. Ebü’l-Fazl İbrâhim. 20 Cilt. Kahire: Dârü Nahdati Mısır, 1385/1965.
• Mes’ûdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Hüseyin b. Ali. Mürûcü’z-zeheb ve me’âdinü’lcevher. thk. Esad Dağur. b.y: Dârü’l-Hicre, 1988.
• Nasr, Seyyid Hüseyin. İslam ve İlim: İslam Medeniyetinde Aklî İlimlerin Tarihi ve Esasları. çev. İlhan Kutluer. İstanbul: İnsan Yayınları, 1989.
• Nasr, Seyyid Hüseyin. Üç Müslüman Bilge-İbn Sina, Suhreverdi, İbn Arabi. çev. Ali Ünal. İstanbul: İnsan Yayınları, 2016.
• Nevbahtî, Hasan b. Mûsâ. Kitâbü fıraki’ş-Şîa. nşr. H. Ritter. İstanbul: Matbaatü’devle li-Cemiiyeti’l-Müsteşrikîn, 1931.
• Nüveyrî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Abdilvehhâb. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. 33 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Vesâik, 1423.
• Ostrogorsky, Georg. Bizans Devleti Tarihi. çev. Fikret Işıltan. Ankara: TTK Yayınları, 2019.
• Ömer Ferruh. Târîḫu’l-edebi’l-ʿArabî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-’İlm li’l-Melâyîn, 1981-84.
• Öztuna, Yılmaz. Büyük Türk Mûsikîsi Ansiklopedisi. Ankara: MEB Yayınları, 1990.
• Râzî, Ebû Muhammed Abdurrahman Ebû Hâtim Muhammed b. İdrîs b. el- Münzîr. Kitâbü’l-Cerh ve’t-ta`dîl. 9 Cilt. Haydarâbâd: Dâiratü’l-Meârifi’l-Osmânî, 1372/1953.
• Safedî, Ebû Saîd Selâhaddîn Halîl. el-Vâfî bi’l-vefeyât. nşr. İhsan Abbas. Weisbaden: Franz Steiner Verlag, 1981.
• Sarton, George. Introduction to the History of Scienc. 3 Cilt. London: Krieger Pub Co, 1962.
• Sezgin, Fuad. Târîhü’t-Türâsi’l-Arabî: es-Simyâ - ve’l-Kimyâ - en-Nebât - ve’l- Felâha hatta nahve 430 h. çev. Abdullah b. Abdullah el-Hicazi. Riyad: Câmiatü’l- Melik Suud, 1986.
• Sezgin, Fuat. İslam’da Bilim ve Teknik: Arap-İslam Bilimleri Tarihine Giriş. çev. Abdurrahman Aliy. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA) Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2007.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî. Mir’âtü’z-zamân fî tevârîhi’l-a’yân. thk. Muhammed Berekât vd. 23 Cilt. Dımaşk: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2013.
• Şah Tahmasb b. İsmail b. Haydarî Safevî. Tezkire-i Şah Tahmasb. çev. Rehimov Ebülfez Haşim. Baku: Azerneşr Yayınları, 1996.
• Şehristânî, Muhammed b. Abdülkerîm. el-Milel ve’n-nihâl. nşr. M. Seyyid Kîlânî. 2 Cilt. Kâhire: 1381/1961.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk (Târîhu’t- Taberî). Beyrut: Dâru’t-Turâs 1387.
• Temir, Hakan. Emevîlerde Valilik. Kahramanmaraş: Samer Yayınları, 2019.
• Vasiliev, Alexander Alexandrovich. Bizans İmparatorluğu Tarihi. çev. Arif Müfit Mansel. Ankara: Maarif Matbaası, 1943.
• Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdillah Şihâbüddîn. Mu’cemü’l-üdebâ. thk. İhsân Abbâs. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1414/1993.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed. Siyeru a`lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaût. 23 Cilt. b.y., Müessesetü’r-Risâle, 1405/1985.
• Zübeydi, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasan b. Ubeydullah. Tabakâtü’nnahviyyîn ve’l-lugaviyyîn. b.y.: Dârü’l-Ma’ârif, 1984.