Exegesis of Surah al-Fatihah: Analyses and Critical Edition of Sa‘di Çelebi’s (d. 945/1539) Study titled “al-Risalat al-Sa‘diyya”

Yıl 2024, Cilt: 60 Sayı: 3, 873 - 914, 27.09.2024

Zakir Aras

https://doi.org/10.61304/did.1497848

Öz

Saʻdi Çelebi’s work, al-Risaalat al-Saʻdiyya, includes an exegesis of Surah al-Fatiha, providing valuable insights into 16th-century tafsir studies and the intellectual history of the Ottoman Empire. This work demonstrates Sa’di Chalabi’s profound knowledge of tafsir, evidenced by his consultation of both primary and secondary sources within the discipline. His critiques of Sayyid Sharif al-Jurjani’s (d. 816/1413) commentary on al-Kashshaaf based on his commentary on al-Kashshaaf is a work that contributes to the tradition of critical commentaries in tafsir literature. Saʻdi Çelebi addressed topics from the science of rhetoric, including genus, noun phrase, verb phrase, mubteda-narrative, metaphorical isnad. He discussed qiyâs tamthîlî and the issue of whether a single rak’ah prayer counts as a complete prayer in the science of jurisprudence. He made extensive quotations from Suyûtî (d. 911/1505) regarding the science of Makki and Madani. In this treatise, among the most frequently used phrases by Saʻdi Çelebi are expressions like “ وأعترض عليه /it has been objected to him in this way.” As can be understood from this, after conveying certain interpretations from the mentioned exegesis books, Saʻdi Çelebi includes the existing criticisms on the relevant subject and his personal commentary. This gives his treatise a critical and didactic quality.

Anahtar Kelimeler

Exegesis, Saʻdi Çelebi, al-Risalat al-Saʻdiyya, Analyses and Critical Edition.

Fâtiha Sûresi Tefsiri: Sâdî Çelebî’nin (ö. 945/1539) er- Risâletü’s-Sa’diyye Adlı Eserinin Tahlil ve Tahkiki

Öz

Sâdî Çelebî’nin er-Risâletü’s-Sa’diyye başlıklı eseri, Fâtiha Sûresinin tefsirini ihtiva etmektedir. Bu tefsir 16. yüzyıl tefsir çalışmalarının mahiyeti ve Osmanlı düşünce tarihi hakkında bilgi vermektedir. Eserde Sâdî Çelebî’nin derin bir tefsir müktesebatının olduğu, ilgili disiplinin birincil ve ikincil kaynaklarına müracaat ettiği görülmektedir. Sâdî Çelebî’nin, Seyyid Şerîf Cürcânî’nin (ö. 816/1413) el-Keşşâf tefsirine yazdığı hâşiyesini esas alarak onu eleştirmesi, tefsir literatüründeki eleştirel hâşiye geleneğine katkı sunan bir eser hüviyeti kazandırmıştır. Sâdî Çelebî, belâgat ilminden istiğrâk, cins, isim cümlesi, fiil cümlesi, mübteda-haber ve mecâzî isnâd konularına yer vermiştir. Fıkıh ilminden temsilî kıyâs, tek rekâtın namaz sayılıp sayılmayacağı meselesini ele almıştır. Süyûtî’den (ö. 911/1505) Mekkî ve Medenî ilmine dair uzun alıntılar yapmıştır. Bu risalede Sâdî Çelebî’nin en sık kullandığı kalıplar arasında “ وأعترض عليه /ona şu şekilde itiraz edilmiştir” yer almaktadır. Nitekim Sâdî Çelebî tefsir kitaplarından birtakım teviller aktardıktan sonra ilgili konuya dair mevcut eleştirilere ve kendi yorumuna yer vermektedir. Bu durum onun risalesine eleştirel ve didaktik bir nitelik kazandırmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Sâdî Çelebî, er-Risâletü’s-Sa’diyye, Tahlil ve Tahkik.

Kaynakça

• Ahmed Efendî, Taşköprizâde. eş-Şekāʾiku’n-nuʿmâniyye fî ulemâʾi’d-devleti’l- ʿOsmâniyye. Beyrut: Dârü’l-Küttâbi’l-’Arabî, ts.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el- Müsned. thk. Ebû Hâcir Muhammed Saîd Besyûnî. Beyrut: y.y., 1405/1985.
• Aras, Zakir. “‘Ebu’l-Hasen ibn ʻAbdirrahmān İbn Muhammed al-Haṭīb aş-Şirbīnī aş-Şāfiʻī’nin Fethu’r-Rahīmi’r-Rahmān fī tefsīri Āyeti “inne Allāheyaʼmuru bi’l-ʻadli ve’l-İhsān” adlı kitabı: İnceleme ve Tahkik’”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 27/2 (2023), 619-639. https://doi.org/10.18505/cuid.1321973
• Askalânî, İbn Hacer. Fethu’l-bârî bi şerhi Sahîhi’l-Buhârî. 13 Cilt. Beyrut: Dârü’l- Marife, 1379.
• Bâbertî, Ekmelüddîn. Hâşiyetü’l-Keşşâf. Süleymaniye Kütüphanesi, Cârullah 198, vr. 1a-169a.
• Baġdâdî, İsmâîl Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn esmâü’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-ʻArabî, ts.
• Beġavî, Ebû Muhammed el-Hüseyn b. Mes ‘ûd. Meâlimu’t-tenzîl fî tefsîri’l-Kurʼân. thk. Muhammed ʻAbdullâh en-Nimr v.dğr. 8 Cilt. Riyad: Dâru ṭaybe, 1997.
• Bembeyaz, Esra. Şeyhülislam Sâdî Çelebî’nin (ö. 1539) Yapıştırma Fetva Mecmualarının Değerlendirilmesi. İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn. Şuabü’l-Îmân. thk. Abdulalî Abdulhamîd Hâmid. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2003.
• Beyzâvî, Nâsıruddîn Ebû Saîd ʻAbdullâh b. Ömer b. Muhammed. Envrü’t-tenzîl ve-esrârü’-teʼvîl. thk. Muhammed ʻAbdurrahmân al-Marʻaşlî. Beyrut: Dâru İhyâiʼt- Turâsi’l-Arabî, 1418.
• Boyalık, M. Taha. “el-Keşşâf Şerh-Haşiye Geleneğinde Tefsir İlminin Mahiyeti Tartışması”. Nazariyat İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi 4/1 (2017), 91-118.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâîl. Sahîhu’l-Buhârî. thk. Muhammed Zuhayr b. Nâsir al-Nâsir. Beyrut: Dâru Tavkü’n-Necâh, ts.
• Bûsîrî, Ebû Abdillâh Şerefüddîn Muhammed b. Saîd b. Hammâd b. Muhsin. Kaṣîdetü’l-Bürde. Mısır: Dârü’l-Kur’ân, ts.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid. Hâşiye ale’l-Keşşâf. Dımeşk: Dâr’ül-Fikr, 1977.
• Cüzey, Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Ahmed b. Muhammed. et-Teshîl li ‘ulûmi’ttenzîl. thk. Abdullah el-Halidî. 2 Cilt. Beyrut: Şeriketü Dâri’l-Erkâm b. Ebi’l-Erkâm, 1416.
• Çelebî, Sâdî. er-Risaletü’ş-şerifetü’s-Sa’diyye. Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi: 3712, 102b-109b.
• Çelebî, Kâtib. Keşfü’z-zunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 2 Cilt. Bağdat: Mektebetü’l-Müsennâ, 1941.
• Çelik, Ersin. Şeyhü’l-İslâm Sa’dî Çelebi ve “el-Fevâidü’l-Behiyye: Hâşiye alâ Tefsîri’l-Beyzâvî” Adlı Eserinin Tahlili. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Endelüsî, Ebû Hayyân. el-Bahrü’l-muhîṭ fi’t-tefsîr. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1420.
• Esterâbâdî, Radıyyüddîn Muhammed b. el-Hasen el-Garavî es-Semnâkî. Şerhu’lkâfiyeti İbni’l-Hâcib. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1997.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Mefâtîhu’l-ġayb. Beyrut: Dâru ihyâi’t-Turâsi’l-ʻArabî, 1420.
• Gazzî, Ebü’l-Mekârim Necmüddîn Muhammed b. Muhammed el Âmirî. Kevâkibü’s-sâʾire bi-menâkıbi aʿyâni’l-miʾeti’l-ʿâşire. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’lilmiyye, 1997.
• Haccâc, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhammed Fuad Abdulbâkî. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabî, ts.
• İbnü’d-Durays, Ebû Abdillâh Muhammed b. Eyyüb. Fezâilü’l-Kur’ân ve mâ ünzile mine’l-Kur’âni bi Mekkete ve mâ ünzile bi’l-Medîne. thk. Gazvete Bedîr. Dımeşk: Dârü’l-Fikr, 1987.
• İpşirli, Mehmet - Demir, Ziya. “Sâdî Çelebî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/404-405. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Kabisi, ʻAmir Sabâh Ahmad. “Al-Risālah al-Saʻdīyah Fī Tafsīr Sūrat al-Fātihah Lil-ʻallāmah Saʻdī Jalabī.” Majallat Kulliyat Al-Imâm al-Aʻzam 34 (2020), 37–81.
• Kazvînî, Sirâcüddin Ömer b. Abdurrahman b. Ömer el-Behbehânî el-Fârisî. Haşiyetü’l-keşf ‘an müskilâti’l-Keşşâf. Konya Yusuf Ağa Kütüphanesi 81, vr. 1a-326b.
• Konevî, İsâmüddin İsmail b. Muhammed el-Hanefî. Hâşiyetü’l-Konevî alâ tefsîri’lİmâmi’l- Beydâvî ve me’ahu hâşiyetü İbni’t-Temcîd. nşr. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Maden, Şükrü. “Osmanlılar’da el-Keşşâf ve Envâru’t-Tenzîl Hâşiyeleri”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 9/18 (2011), 241-273.
• Maden, Şükrü. “Tefsir Hâşiye Edebiyatının Karakteristik Bir Özelliği Olarak Eleştiri: Sa’dî Çelebi’nin İbn Kemâl Paşa’ya Yönelik Bazı Eleştirilerinin Tahlili”. Mutalaa 1/1 (2021), 36-55.
• Nesefî, Berekât ʻAbdullâh b. Ahmed b. Mahmûd Hâfizüddîn. Medâriku’t-tenzîl ve hakâiku’t-teʾvîl. thk. Yûsuf Alî Budayvî. 3 Cilt. Beyrut: Dâr’ül-Kelimi’t-Ṭayyib, 1998.
• Nesefî, Necmüddîn Ömer b. Muhammed b. Ahmed. et-Teysîr fi’t-tefsîr. thk. Mâhir Edîb Habûş v.dğr. 15 Cilt. Türkiye: Dâru’l-Lübâb, 2019.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys. Bahrü’l-ulûm. thk. Ali Muhammed Muavviz - Adil Ahmed Abdulmevcûd - Zekeriyya Abdülmecîd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. el-İtkān fî ulûmi’l-Kurʾân. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahîm. 4 Cilt. Beyrut: el- Hey’etü’ l-Mısriyyetü’l-‘Amme, 1974.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. Elfiyetü’s- Süyûtî fî‘ilmi’l-hadîs. Beyrut: el-Mektebetü’l-’İlmiyye, ts.
• Taberî, Muhammed b. Muhammed b. Cerîr. Câmiuʻl-beyân fî teʼvîli’l-Kurʼân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 24 Cilt. Beyrut: Müʼessesetü’r-Risâle, 2000.
• Tahir, Bursalı Mehmet. Osmanlı Müellifleri. nşr. Ali Fikri Yavuz - İsmail Özen. 3 Cilt. İstanbul: Meral Yayınevi, 1972.
• Tayyâr, Musâ’id b. Süleymân. Fusûl fî usûli’t-tefsîr. Riyad: Dâru’n-Neşri’d-Düvelî, 1993.
• Teftâzânî, Sa’düddîn Mes’ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî. Şerhü’t-telvîh ala’t-tavdîh. Mısır: Mektebetü Sabîh, ts.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Ahmed Cârullâh. el-Fâʾik fî ġarîbi’l- hadîs. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 2. Basım, ts.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Ahmed Cârullâh. el-Keşşâf ʿan hakāʾikı gavâmizi’t-tenzîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâr’ül-kitâbi’l-ʻArabî, 1407.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el- Mısrî el-Minhâcî. el-Burhân fî ulûmi’l-Kurʾân. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Marife, 1957.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Alî b. Fâris. el-Aʻlâm. 8 Cilt. Beyrut: Dâr’ül-ʻİlm lil-Melâyîn, 2002.
• Milli Kütüphane Ankara, Fahri Bilge Kütüphanesi, FB 63 290/1976. 1 ve 6. Varak.
• Süleymaniye Kütüphanesi, Carullah Nüshası, nr. 171. 1 ve 9. Varak.