Dede Korkut Kitabı’ndaki Dumrul’un Delilikten Velîliğe Tekâmül Yolculuğu

Yıl 2025, Cilt: 61 Sayı: 1, 235 - 274, 21.03.2025

Musa Kaval

https://doi.org/10.61304/did.1576790

Öz

Türk halk kültür ve inancına dair önemli bulgular taşıyan Deli Dumrul destanında tasavvufî açıdan birçok unsura rastlanmıştır. Temel tasavvufî kavramların temsil edildiği birçok sembol ve ifadenin destan içerisinde, bir sistem dâhilinde sonuca yönelik aktarımlarda yer bulduğu tespit edilmiştir. Nefs-i emmârenin kötü dürtülerini sergileyen Dumrul’un kişiliği ve çevresi üzerinden yapılan anlatının, yalın fakat derinlemesine icra edildiği sonucuna varılmıştır. Bu düşünceyi desteklemek için sûfîlerin benzer fikirleri ihtiyaç duyulan yerlerde sunulmuştur. Bu bakış açısıyla yorumladığımız destan, kuvvet ve cesaretin coşkun birlikteliğinin ifadesi olan “deli” sıfatının, Dumrul’un geçirdiği tecrübeler sonucunda nasıl velîliğe evrildiğini anlamayı kolaylaştırmaktadır. Dede Korkut Kitabı’nın tamamı okunup incelenmiş, destana dair yapılan çalışmalar gözden geçirilerek ileri sürülen tez desteklenmeye çalışılmıştır. Bu bağlamda Deli Dumrul destanı, tasavvuf ilmînin merkezinde yer alan mânevî tekâmülün diğer bilimler ile olan ilişkisinin bir örneği olmuştur. Binlerce yıllık geçmişin izlerini taşıyan mitolojik kökenli destansı hikâyede tasavvufî teorilerin kendini göstermiş olması tasavvufun, insanın ontolojik gerçekliğine dair tezlerini kuvvetlendirmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Dumrul, Deli, Velî, Dede Korkut

Dumrul’s Journey of Evolution from Madness to Sainthood in the Book of Dede Korkut

Öz

The Epic of Deli Dumrul contains important insights into Turkish popular culture and beliefs, and many elements of Sufism have been identified in it. It has been found that many symbols and expressions representing the basic concepts of Sufism have found a place in the epic in systematic, resultoriented transfers. It has been concluded that the narration of the personality and environment of Dumrul, who exhibits the worst instincts of the nafs alammara, is simple but profound. To support this idea, similar ideas of the Sufi elders are presented where necessary. The epic, which we interpret from this perspective, makes it easier to understand how the adjective mad (deli), which is the expression of the enthusiastic unity of strength and courage, evolved into holiness as a result of Dumrul’s experiences. The entire book of Dede Korkut has been read and examined, the studies conducted on the epic have been reviewed, and the thesis presented has been tried to be supported. In this context, the epic of Deli Dumrul was an example of the relationship between spiritual evolution, which is at the center of Sufism, and other sciences. The fact that Sufi theories have manifested themselves in mythological history, which bears the traces of thousands of years of history, strengthens the theses of Sufism on the ontological reality of man.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Dumrul, Mad, Saint, Dede Korkut

Kaynakça

• Alkan, Erdoğan. Sayılar ve Hayvan Simgeleriyle Alevi Mitolojisi. İstanbul: Kaynak Yayınları, 2005.
• Alsaç, Fevziye. Duha Koca oğlu Deli Dumrul Anlatısının Ayna Metaforuyla Okunması İnsanoğlunun Ejderhası Deli Dumrul. İstanbul: Hiper Yayın, 2022.
• Armutak, Altan. “Doğu ve Batı Mitolojilerinde Hayvan Motifi II. Sürüngenler, Balıklar, Kanatlılar ve Mitolojik Hayvanlar”. İstanbul Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi 30/2 (2004), 143-157.
• Bayat, Fuzuli. Korkut Ata: Mitolojiden Gerçekliğe Dede Korkut. Ankara: Karam, 2003.
• Belek, Kayrat. “Eski Türklerde At ve At Kültürü”. Gazi Türkiyat 16 (2015), 111-128.
• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. Huseyn. ez-Zühdü'l-kebîr. Beyrut: 1996.
• Bilgin, Nuri. İnsan İlişkileri ve Kimlik. İstanbul: Sistem Yayınları, 2001.
• Boratav, Pertev Naili. Türk Mitolojisi / Oğuzların - Anadolu, Azerbaycan ve Türkmenistan Türklerinin Mitolojisi. çev. Recep Özbay. Ankara: Bilge Su Yayıncılık, 2012.
• Buckingham, David. Youth, Identity, and Digital Media. Cambridge, MA: MIT Press, 2008.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’s-sahîh. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1413/1992.
• Bulduk, Üçler. “Dede Korkut, Oğuz Elleri ve Kafkasya”. Kars Kafkas Üniversitesi I. Milli Kafkasya Sempozyumu. Kars: Kafkas Üniversitesi, 1995.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Rûhu’l-beyân. İstanbul: Eser Kitabevi, 1969.
• Caferoğlu, Ahmet. “Türk Onomastiğinde At”. Türkiyat Mecmuası 10 (1953), 201-212.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri&Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Anka Yayınları, 2004.
• Çoruhlu, Yaşar. “Türk Şamanizminde Biçim Değiştirme (Metamorphosis) Olayı ve Türk Sanatı ile Bağlantısı Üzerine Birkaç Söz”. Sanat Tarihi Araştırmaları 1/1(1987), 54-58.
• Çoruhlu, Yaşar. Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2012.
• Çoruhlu, Yaşar. Kozmolojik, Mitolojik, Astrolojik, Dinî ve Edebî Tasavvurlara Göre Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi. Konya: Kömen Yayınları, 2014.
• Demirbilek, Salih. “Türk Kültüründe “Deliler” ve Bunların Dede Korkut Oğuznâmelerine Yansıması”, VIII. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Bildiri Kitabı, İzmir: T .C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2011.
• Duranlı, Muvaffak. “Deli Dumrul Anlatmasında Ötenazi Kalıntısı”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi 2 (Kış 2015), 43-48.
• Ece, Hüseyin K. İslâmın Temel Kavramları. İstanbul: Beyan, 2000.
• Eliade, Mircea. Şamanizm İlkel Esrime Teknikleri. çev. İsmet Bekan. İstanbul: İmge Kitapevi, 1999.
• Eliuz, Ülkü. “Dede Korkut Hikâyelerindeki Şahıs Kadrosunun Karakter Yapıları Bakımından İncelenmesi”. Bilig 18 (2001), 63-85.
• Ercilasun, Ahmet Bican. “Deli Dumrul İle Kazakların Korkut Atası Arasında Bir Mukayese”. Millî Folklor 38 (1998), 13-19.
• Ercilasun, Ahmet Bican. “Salır Kazan Kimdir?”. Milli Folklor 56 (2014). 22-33.
• Eyüboğlu, Dursun Can. “Dede Korkut’taki Deli Dumrul”. Uluslararası Sosyal Bilimler Akademik Araştırmalar Dergisi 6/1 (2022), 64-86.
• Eyüboğlu, Dursun Can. Korkut. İstanbul: Cinius Yayınları, 2019.
• Ergin, Muharrem. Dede Korkut Kitabı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1994.
• Ergin, Muharrem. Dede Korkut Kitabı. İstanbul: MEB, 1971.
• Fromm, Eric. Sevme Sanatı. çev. Nilhan Eray. İstanbul: Olgu Yayıncılık, 1993.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. İhyâu ’ulûmi’d-dîn. çev. Mustafa Çağrıcı. İzmir: DİB Yayınları, 2020.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. Mükâşefetü’l-kulüb. çev. Salih Uçan. İstanbul: Çelik Yayınları, 2019.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. Ölüm ve Ötesi. İstanbul: Sağlam Yayınevi, 1999.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Yunus Emre Hayatı ve Bütün Şiirleri. İstanbul: İş Bankası Yayınları, 1941.
• Gökyay, Orhan Şaik. Dede Korkut Hikâyeleri. İstanbul: Kervan Kitapçılık, 1980.
• Güngör, Recep Şükrü. “Dede Korkut Hikâyelerinde İslâmî Unsurlar”. Hikmet Akademik Edebiyat Dergisi, Prof.Dr. Mine Mengi Özel Sayısı 5 (Ekim 2016), 314- 335.
• Herevî, Hâce Abdullah el-Ensârî. Menâzilü’s-sâirîn ilelü’l-makâmât. çev. Abdurrezzak Tek. İstanbul: Nizamiye Akademi, 2019.
• Hücvîrî, Ebü’l-Hasen Alî b. Osmân b. Ebî Alî el-Cüllâbî. Keşfu’l-mahcûb. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2018.
• İbn Mâce, Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sünenü İbn Mâce. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn Muhammed b. Alî b. Muhammed. Fusûsü’l-hikem. thk. Ebü’l-A’lâ Afîfî. Kahire: Daru İhyai’l Kütübi’l Arabîyye, 1946.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn Muhammed b. Alî b. Muhammed. Fütuhât-ı Mekkiyye. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayınları, 2006.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn Muhammed b. Alî b. Muhammed. Peygamberler ve Velîler. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayınları, 2015.
• İbrayev, Şakir. “Korkut ve Şamanizm”. Kazakistan’da Dede Korkut. haz. Abdimalik Nısanbayev v.dğr. Ankara: AKM Yayınları, 2000.
• İnan, Abdulkadir. “Dede Korkut Kitabındaki Bazı Motiflere ve Kelimelere Ait
• Notlar”. Makaleler ve İncelemeler I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1987.
• Jung, Carl Gustav. Analitik Psikolojinin İlkeleri. çev. Kamuran Şipal. İstanbul: Bozak Yayınları, 1982.
• Jung, Carl Gusta. Dört Arketip. çev. Zehra Aksu Yılmazer. İstanbul: Metis Yayınları, 2003.
• Jung, Carl Gustav. Analitik Psikoloji, çev. Ender Gürol. 2. Basım, İstanbul: Payel Yayınevi, 2006.
• Kaplan, Mehmet. Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar 1. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1999.
• Kelâbâzî, Muhammed b. İbrâhim. Ta’arruf. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014.
• Kellner, Douglas. “Popüler Kültür ve Postmodern Kimliklerin İnşası”. çev. Gülcan Seçkin. Doğu Batı Üç Aylık Düşünce Dergisi 4/15 (2001), 187-219.
• Kırzıoğlu, M. Fahrettin. Dede Korkut Oğuznâmeleri. Ankara: AKM Yayınları, 2000.
• Kocakaplan, İsa. “Dede Korkut’un Delileri”. Milli Folklor 64 (2004), 18-24. Konevî, Sadreddin. el-Fükûk fî esrârı müstenidâti hikemi’l-fusûs. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: İz Yayıncılık, 2012.
• Köprülü, M. Fuat. Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Ötüken Yayınları, 1980.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm. Kuşeyrî Risalesi. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2003.
• Le Bon, Gustave. Kalabalık. İstanbul: Yağmur Yayınevi, 1976.
• Marcuse, Herbert. Tek Boyutlu İnsan. İstanbul: İdea Yayınları, 1990.
• Maslow, Abraham H. “A Theory of Human Motivation”. Psychological Review 50/4 (1943), 365-396.
• Mekkî, Ebû Talib. Kûtü’l-kulûb. çev. Yakup Çiçek - Dilaver Selvi. İstanbul: Semerkand, 2003.
• Melikoff, Irene. Hacı Bektaş Efsaneden Gerçeğe. çev. Turan Alptekin. İstanbul: Cumhuriyet Kitap Kulübü, 2010.
• Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî. Mesnevî. çev. Veled Çelebi İzbudak. İstanbul: MEB Yayınları, 1990.
• Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî. Dîvân-ı Kebir. haz. Abdülbaki Gölpınarlı. İstanbul: Yükselen Matbaası, 1957.
• Muhâsibî, Hâris b. Esed. er-Riâye li hukûkillâh. thk. Abdurrahman Abdulhamid el-Berr. Mısır: Daru’l-Yakin, 1999.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. Sünenü’n-Nesâî. tsh. Ahmed Şemsüddin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut: 2009.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Bektaşî Menâkıbnâmelerinde İslâm Öncesi İnanç Motifleri. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1983.
• Orkun, Hüseyin Namık. Eski Türkler’de Evcil Hayvanların Tarihçesi. Ankara: Yeni Matbaa, 1954.
• Ögke, Ahmet. Kur’an’ da Nefs Kavramı. İstanbul: İnsan Yayınları, 1998.
• Özdemir, Hasan. “Dede Korkut’un Kişiliği İle İlgili Efsaneler”. T.C. 80. Yılı Türk Dili ve Edebiyatı Sempozyumu. Ankara: AÜ. DTCF, 2003.
• Özlem, Doğan. Kültür Bilimleri ve Kültür Felsefesi. İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 2000.
• Saydam, Mehmet Bilgin. Deli Dumrul Bilinci. İstanbul: Metis Yayınları, 1997.
• Serdar, Murat. “Dede Korkut Hikâyeleri’nde Türk-İslâm İnanışlarının İtikâdî Göstergeleri”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 22/1 (Haziran 2018), 489-513.
• Stevens, Antony. Jung. çev. Ayda Çayır. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 1999.
• Sultanzade, Vügar. “Domrul Adının Kökeni ve Deli Domrul Boyunda Bazı Motiflerin Kaynağı Üzerine”, VI Uluslararası Folklor Konfransı. Bakü: Azǝrbaycan Milli Elmlǝr Akademiyası, 2010.
• Sühreverdî, Ebû Hafs Şehâbeddin Ömer. Avârifü’l-maârif. çev. Dilaver Selvi. İstanbul: Semerkand, 2014.
• Sülemî, Abû Abdurrahmen. Uyûbü’n-nefs ve müdâvâtühâ. çev. Abdullah Suat Demirtaş. İstanbul: Semerkand, 2016.
• Sümer, Faruk. “Karakoyunlular”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/434. Ankara: TDV Yayınları, 2001.
• Tahralı, Mustafa. “Ayn ve Ayniyet”. Fusûsu’l-hikem Tercüme ve Şerhi. 4/12- 25. İstanbul: İFAV, 2002.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Marifet Yayınları, 1991.
• Turner, John. Rediscovering the Social Group: A Slef Categorization Theory. Oxford & New York: Basil Blacwell, 1987.
• Yesevî, Hoca Ahmed. Dîvân-ı Hikmet. İstanbul: Merkez Repro, 2016.