Derleme Sözlüğü’nde “Kandırma” Kavram Alanına Ait Anlambirimcikleri İçeren Sözcükler

Yıl 2022, Cilt: 16 Sayı: 31, 129 - 154, 30.11.2022

Özgül Özbek

https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1158658

Öz

Kandırma, kavramsal açıdan “karşıdakinin kanmasına neden olma; inandırma” anlamına sahiptir. Öte yandan “aldatma, yalan söyleme, yanıltma” gibi kavramlar da kandırmanın kavram alanına girer. Bu çalışmada öncelikle kandırmanın kavram alanına giren sözcükler tespit edilecektir. Ardından Derleme Sözlüğü taranarak bu sözcüklerin anlambirimcik olarak yer aldığı madde başları saptanacak böylece Anadolu Ağızlarında “kandırma” bildiren sözcükler üzerine bir değerlendirmede bulunulacaktır. Örneğin Derleme Sözlüğü’nde abuḫlamaḫ eylemine “aldatmak”, eğiltmek eylemine “kandırmak, inandırmak, kendi sözüne getirmek”, hoytuklamak eylemine “hile tasarlamak, hile yapmak” anlamları verilmiştir. Bir isim ve fiilin bir araya gelmesiyle oluşan tora çekmek “aldatmak, pusuya düşürmek” ve çivi kıvratmak “oyun, dolap çevirmek, entrika yapmak” anlamlarıyla sözlükte yer alırken, ayın oyun “hile, entrika, desise, oyun” gibi ikilemelere, ağzı kara “iftiracı” gibi birleşik isimlere rastlamak mümkündür. Kandırma geniş bir kavram alanına sahiptir. Derleme Sözlüğü’nde kandırmanın kavram alanına dâhil edilen kavramların anlambirimcik olarak yer aldığı 438 ve bu kavramlar dışında başka anlambirimciklerle kandırma anlamını ifade eden 135 toplamda 573 madde başı tespit edilmiştir. Kandırmanın kavram alanında değerlendirilen bu kavramlar Sözlük’te kimi sözcüklerde tek başlarına, kimi sözcüklerde ise bir arada kullanılarak anlam vermişlerdir. Böylelikle çalışmada bir sözcüğün anlamının tam olarak verilmesini sağlayan anlambirimciklerin önemi vurgulanırken kandırma kavramından hareketle Türkçenin söz varlığının zenginliği ortaya konacaktır.

Anahtar Kelimeler

Derleme Sözlüğü, kandırma, anlambirimcik, kavram, kavram alanı

Words Containing Semantics Belonging to the Conceptual Field of "Deception" in the Compilation Dictionary (Derleme Sözlüğü)

Öz

Deception, conceptually has a meaning of “enable somebody to be deceived; to make somebody believe something”. On the other hand the notions like “to cheat (or deceive), to lie, deception” enters the conceptual domain of “to deceive”. In this study, foremost, the words that fall into the notion of deception will be confirmed. The Compilation Dictionary will be browsed and the items used as semantic units will be determined. Then an evaluation will be made on the structures that indicate “deception” in Anatolian dialects. For instance, in the Compilation Dictionary, for the verb abuḫlamaḫ “deceiving”, for the verb eğiltmek “deceiving, making people believe, convince somebody that what you say is true” and for the verb hoytuklamak “deceiving, cheating” is given as equivalents. Tora çekmek is a compound verb structure formed by the combination of a noun and a verb and in the mentioned dictionary it is “to deceive, ambush”. Likewise, çivi kıvratmak is “play, plot, intrigue”, then reduplication example of ayın oyun is “trick, intrigue, plot, cheat” and the compound word of ağzı kara is “defamer” in the same dictionary. The word “deception” has a wide field of concept. In the Compilation Dictionary, 438 of the concepts included in the concept field of deception are semantics; 135 of them express the meaning of deception with other semantics apart from these concepts which makes a total of 573 items. The concepts which are evaluated in the conceptual field of deception, have contributed meaning to the Dictionary sometimes separately sometimes in combination. Thus, while emphasizing the importance of semantics that provide the full meaning of a word in the study, the wealth of Turkish vocabulary will be revealed based on the concept of deception.

Anahtar Kelimeler

Derleme Sözlüğü, Compilation dictionary, deceive, seme., concept, concept, concept field

Kaynakça

• AKSAN, Doğan (2020). Anlambilim, Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• BAYRAKTAR, Nesrin (2014). Dil Bilimi. Ankara: Nobel
• GÜNAY, V. Doğan (2007). Sözcükbilime Giriş. İstanbul: Multilingual.
• HENGİRMEN, Mehmet (1999). Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri Sözlüğü. Ankara: Engin Yayınevi.
• HUBER, Emel (2013). Dilbilime Giriş. İstanbul: Yabancıdil Yayınları.
• İMER, Kâmile, KOCAMAN, Ahmet, ÖZSOY, A.Sumru (2019). Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• ÖZBEK, Özgül (2020). “Derleme Sözlüğü’nde Yalan ve Yalancı Anlamında Kullanılan Sözcükler”, Homeros Cilt:3, Sayı 4, 139-150.
• KIRAN, Zeynel; EZİLER KIRAN, Ayşe (2018). Dilbilime Giriş. Ankara: Seçkin.
• KORKMAZ, Zeynep (2007). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• SESLİ, Hüseyin (1968). Dil Alanı Üzerine. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• TRİER, Jost (1969). Kelime Alanları ve Kavram Alanları Üzerine. (Çev. Hüseyin Sesli). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (1963). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (1965). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (1968). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü III. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (1969). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü IV. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (1972). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü V. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (1972). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü VI. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (1974). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü VII. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (1975). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü VIII. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (1977). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü IX. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (1978). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü X. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (1979). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü XI. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (1982). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü XII (EK-I). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2011). Türkçe Sözlük. 11. baskı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• VARDAR, Berke vd. (1980). Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.