An Examination of Mental Process Categories of the Cognition Verbs in the Light of Valency Data in Orkhon Inscriptions

Yıl 2024, Cilt: 18 Sayı: 34, 99 - 118, 31.05.2024

Utku Işık

https://doi.org/10.54316/dilarastirmalari.1412269

Öz

In studies related to cognitive linguistics, it is generally observed that the mental process consists of sensory-cognitive-evaluative stages. Sensory verbs refer to the directing of stimuli from the external world to the mind, while cognitive verbs involve mental activities such as perceiving, comparing with previous data, retaining, and analyzing them. Evaluative verbs, on the other hand, are based on expressing the stages of the process in the final phase.
In this study, bil-, kör-, ö- and sakın- verbs in Orkhun Inscriptions, belonging to the cognitive stage, which is the stage where concepts are processed, except for the initial and final stages that ensure data input and output, are examined. The differences between these cognitive verbs and their positions within the mental process are evaluated, taking into account their semantic functions within the context and utilizing data from the valency grammar. Firstly, sample fragments related to the values and valency formulas of words are presented, and then clues and comments about the position of the word in the cognitive process are provided, and their relationships with other cognitive verbs are attempted to be revealed. In comparing verbs in terms of valency grammar, core arguments and their positions in the transition from concrete to abstract are emphasized. As a result, the distinctions of these verbs in terms of semantics and structural grammar are highlighted, and the stages they cover in the cognitive process are presented in a table format.

Anahtar Kelimeler

Orkhun Inscriptions, Valency, Mental Verbs, Cognition Verbs

Orhun Yazıtları’ndaki Biliş Fiillerinin İstem Verileri Işığında Zihinsel Süreç Kategorileri Açısından İncelenmesi

Öz

Mental fiillerle ilgili yapılan çalışmalarda genel itibariyle zihinsel sürecin duyu - biliş -değerlendirme aşamalarından oluştuğu görülmektedir. Duyu fiilleri dış dünyadaki uyarıcıları zihne yönlendirilmesini ifade ederken biliş fiilleri bunların algılanması, önceki verilerle karşılaştırılması, muhafaza edilmesi ve üzerinde analiz yapılması gibi zihinsel aktiviteleri, değerlendirme fiilleri ise son aşamada süreçle ilgili aşamaların ifade edilmesine dayanır.
Çalışmada Orhun Yazıtları’nda geçen veri giriş ve çıkışının sağlandığı ilk ve son aşama haricinde kavramların işlendiği aşama olan biliş evresine ait bil-, kör-, ö- ve sakın- fiilleri ele alınmıştır. Bu biliş fiillerinin arasındaki farklar ve zihinsel süreç içerisindeki konumları, bağlam içerisindeki semantik işlevleri göz önünde bulundurularak ve istem dil bilgisine ait verilerden yararlanılarak değerlendirilmiştir. Öncelikle sözcüklerin istem değerleri ve istem formüllerine ait örnek parçalar sunulmuş ardından sözcüğün biliş sürecindeki konumu hakkında ipucu veren bilgilere ve yorumlara yer verilmiş ve birbirleri ile ilişkileri ortaya konmaya çalışılmıştır. Fiillerin istem dil bilgisi açısından karşılaştırılmasında zorunlu istem olan unsurlar ve somuttan soyuta geçişteki pozisyonları ön plana alınmıştır. Sonuç olarak bu fiillerin semantik ve istem dil bilgisi açısından ayrımları ortaya konarak bilişsel süreç içerisinde karşıladıkları merhaleler bir tablo hâlinde sunulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Orhun Yazıtları, İstem, Mental Fiiller, Biliş Fiilleri

Kaynakça

• ABDİ GOLZAR, Habib (2015). Türkçe Fiillerde İstem (Ettirgen Yapılar). Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• ALLERTON, David John (2006). “Valency Grammar”, Encyclopedia of Language and Linguistics (Edt. Keith Brown). Amsterdam: Elsevier, 301-314.
• AYDIN, Erhan (2022). Orhon Yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor). İstanbul: Bilge Kültür-Sanat.
• AYDIN ÖZKAN, Işıl (2017). “Türkçede İstemi Artıran Biçimbilgisel Kategoriler”. The Journal of Academic Social Science Studies, 60: 183-195.
• AY = KAYA, Ceval (1994). Uygurca Altun Yaruk. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu.
• BESLİ, Ertan (2019). “Eski Türkçe Fiillerin İstem Sözlüğünün Yöntemi Üzerine”. XI. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildiri Kitabı. (Edt. Prof. Dr. Serkan Şen, Dr. Öğr. Üyesi Mediha Mangır). Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, 714-719.
• BIBER, Douglas; CONRAD, Susan; LEECH, Geoffrey (2003). Student Grammar of Spoken and Written English, Edinburg: Pearson.
• BİLGİN AKSOY, Gökçen (2022). “Anlam Bilimsel Bir Fiil Kategorisi Olarak Mental Fiiller”. Dil Araştırmaları, 30: 115-137.
• BK, KT, T = ERCİLASUN, Ahmet Bican (2021). Bengü İl Tuta Oluraçı Sen Köl Tigin-Bilge Kağan-Tunyukuk Anıtları. İstanbul: Dergâh.
• BOZOK, Emrah (2018). “Eski Uygur Türkçesinde arıg turug, arıg silig ve arıg süzük İkilemeleri Üzerine”. Türkbilig, 36: 41-46.
• CLAUSON, Gerhard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
• DIXON, Robert Malcolm Ward; AIKHENVALD, Aleksandra (2000). Changing Valency Case Studies in Transivity (Edt. Robert M.W. Dixon; Aleksandra, Aikhenvald). Cambridge: Cambridge University Press.
• DOĞAN, Nuh (2011). Türkiye Türkçesi Fiillerinde İsteme Göre Anlam Değişiklikleri. Doktora Tezi. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi.
• DLT = ERCİLASUN, Ahmet Bican; AKKOYUNLU, Ziyat (2014). Dîvânu Lugâti’t-Türk. Ankara: TDK.
• e-PBANK= HERBST, Thomas. “Erlangen Valency Patternbank”. http://www.patternbank.uni-erlangen.de/cgi-bin/patternbank.cgi?do=introtxt (Erişim Tarihi: 13.09.2023)
• ERDAL, Marcel (2004). A Grammar of Old Turkic. Leiden: Brill.
• ERDEM, Melek (2004). “Türkmen Türkçesinde Mental Fiillerin ‘İstem’e Göre Anlam Değişimleri”. V. Uluslararası Türk Dil Kurultayı Bildirileri. Ankara: Türk Dil Kurumu, 939- 49.
• HERBST, Thomas; HEATH, David; ROE, Ian F.; GÖTZ, Dieter (2004). Valency Dictionary of English. Berlin: Mouton de Gruyter.
• HİRİK, Erkan (2018). Türkiye Türkçesinde Mental Fiiller. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• HİRİK, Seçil (2019). “Türkçede Çekim İlgeçlerinin İstem Değişikliğine Art Zamanlı Bakış”. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 12/26: 449-467.
• HORAK, Ales (1998). “Verb Valency and Semantic Classification of Verbs”. Text, Speech and Dialogue, 98: 61-66.
• IrkB = TEKİN, Talat (2013). Irk Bitig. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• IŞIK, Utku (2022). Eski Uygur Türkçesinde Nezaket İfadeleri. Çanakkale: Paradigma.
• KARACAN, Neslihan (2021). “İstem Değişimi ve Tegi Edatının İstem Çerçevesindeki Değişimlere Art Zamanlı Bir Bakış”. Uluslararası Disiplinler Arası Dil Araştırmaları Dergisi, 2: 161-176.
• KUYMA, Erol (2023). “Mukaddimetü’l-Edeb’de Duyu Fiilleri ve Semantik Rol Yapıları”. Dil Araştırmaları, 32: 75-90. LIU, Haitao (2011). “Quantitative Properties of English Verb Valency”. Journal of Quantitative Linguistics, 18/3: 207-233.
• ÖLMEZ, Mehmet (2013). Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları. (Metin-Çeviri-Sözlük). Ankara: BilgeSu.
• RESENEN, Martti (1969). Versuch Eines Etymologischen Worterbuchs Der Turksprachen. Helsinki: Soumalais Ugrilainen Seura.
• SARI, İsa (2019). “Algı Fiillerinde Çokanlamlılık: gör- Örneği”. Algı’ya Dair (Edt. Erol Kuyma; Atiye Nazlı). İstanbul: Kesit.
• SEÇKİN, Kuban (2019a). Eski Türkçede Mental Fiiller. Doktora Tezi. Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi.
• SEÇKİN, Kuban (2019b). “Edip Ahmet’in Zihin Dünyası: İdrak Fiilleri”. X. Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildiri Kitabı, Eskişehir: ESOGÜ Basımevi.
• ŞAHİN, Savaş (2012). “Mental Fiil Kavramı ve Türkmen Türkçesinde Mental Fiiller”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 1/4: 45-62.
• TEKİN, Talat (2010). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• TESNIERE, Lucien (2015). Elements of Structural Syntax (Çev. Timothy Osborne, Sylvain Kahane). Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins.
• TÜRK, Vahit (2006). “Türkçede ö-, ög, ögür, ögren-, öğret- Kelimeleri”. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları, 4: 5-15.
• UZUNKAYA, Dilek (2020). Altun Yaruk Maitrisimit ve Huastuanift Örneğinde Eski Uygur Metinlerinde İstem ve Bağımlılık. Doktora Tezi. Denizli: Pamukkale Üniversitesi.
• ÜNVER ÖZDOĞAN, Hande; KARACAN, Neslihan (2021). “Duyu Fiillerinde İstem ve Fiil Kategorileri Değişmeleri: Şecere-i Terakime Örneği”. Asya Studies, 17: 137-142.
• ÜSTÜNOVA, Kerime (2012). “Geçişlilik-Geçişsizlik Nitelikleri Değişken Olabilir mi?”. Turkish Studies, 7/2: 7-14.
• VAN DIJK, A. Teun (2020). “Söylem ve İdeoloji Çokalanlı Bir Yaklaşım”. Söylem ve İdeoloji (Haz. Barış Çoban, Zeynep Özarslan). İstanbul: Su.
• YAYLAGÜL, Özen (2005). “Türk Runik Harfli Metinlerde Mental Fiiller”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 2/1: 17-51.
• YILDIZ, Hüseyin (2016). Eski Uygurcada Mental Fiiller. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• YILDIZ, Hüseyin (2020). “Eski Uygurcada Mental Fiiller Arası Geçişler Üzerine Notlar”. Gazi Türkiyat, 26: 105-125.
• YILDIZ, Muharrem (2014). Eski Türkçede İşlevsel Bağlamda Çatı Ekleri. Yüksek Lisans Tezi. Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi.