Macaristan Kuman-Kıpçaklarından Kalan Bir Sayışmaca Üzerine Dilbilimsel Açıklamalar

Yıl 2018, , 13 - 30, 19.10.2018

Hakan Aydemir

https://doi.org/10.30767/diledeara.472531

Öz

Bu çalışmada Macaristan’ın Büyük Kumanistan (Nagykunság) bölgesinden derlenmiş, eskicil özellikler gösteren ve kimi noktaları şimdiye kadar tam olarak anlaşılamamış Kuman-Kıpçakça bir sayışmaca ve değişkeleri üzerinde durulmaktadır. Çalışmada, Türkiye’deki sayışmacalardan da iyi bilinen “alçık, balçık sen çık!” kalıbıyla biten bu sayışmacanın ilk kısmındaki bírem, íkem, öcsém, vb. biçimlerin şimdiye kadar sanıldığı gibi birinci tekil kişi +(X)m iyelik ekli biçimler olarak değil (*bir+im, *iki+im, *üç+üm, vb.), Onogur-Bulgar Türkçesine özgü olan eskicil +(I)m sıra sayı ekli biçimler olarak anlaşılması gerektiği ileri sürülmektedir (bírem < *bir+im ‘birinci’, íkem < *ikim < *ėki+m / *ėkki+m ‘ikinci’, öcsém < *üç+im ‘üçüncü’ vb.). Bu +(I)m sıra sayı ekinin kullanıldığı sayışmacaların “alçık, balçık sen çık” kalıbıyla kombinasyonu sonucunda ortaya çıkan farklı biçimlerin kronolojik tabakaları da çalışmanın sonunda bir şema halinde gösteriliyor. Kuman-Kıpçakçası yanında, Kazakça, Tatarca, Başkurtça ve hatta Türkçe Türkçesindeki kimi tekerleme ve sayışmacalarda da görülen ve aslında Bulgar Türkçesi kökenli olan birim, ikim gibi sıra sayılarının bu dillere nasıl geçtiğini anlamak için çalışmanın sonunda Kuman-Kıpçakların tarihine ve göçlerine de kısaca değinilmektedir. 

Anahtar Kelimeler

Kuman-Kıpçaklar, sayışmaca, sıra sayı eki

Kaynakça

• Akın, T. B. (2010): Tekerlemelerden Seçmeler. Çocuklara Temel Eserler -1. İstanbul. Aydemir, H. (2005a): The main pillars of the Turkic rhotacism-zetacism, I. sämiz, sämir-, sämri-, semre-. Studia Etymologica Cracoviensia, 2005/10: 15–34. Aydemir, H. (2005b): Gagauzcada Kıpçakça Etkisi Üzerine. In: Turks and Non-Turks. Studies on the History of Linguistic and Cultural Contacts. (Haz.) Ewa Siemieniec-Gołaś / Marzanna Pomorska. Studia Tucologica Cracoviensia 10. Kraków 2005: 27-47. Aydemir, H. (2009): Nyelvészeti megjegyzések a kun miatyánk Vincze-féle változatához. In: (Haz.) Szabolcs Rosta, A magyarországi kunok hagyatéka. Tanulmányok Horváth Ferenc 60. Születésnapja Tiszteletére. Kiskunfélegháza 2009: 259-272. DS =Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü 1-12. Türk Dil Kurumu. Ankara. Ercilasun A. B. (2007): Türkçede Benzerlik Bildiren +m Morfemi. Dil Araştırmaları Dergisi. Cilt 1, Sayı 1, 2007: 9-20. Erdal, M. (1993): Die Sprache der wolgabolgarischen Inschriften. Wiesbaden. Farkas, O. (1987): Mongol csigacsont játékok. Keletkutatás. Ősz, 1987: 49–61. Györffy, Gy. (1990): A kipcsaki kun társadalom a Codex Cumanicus alapján. In: A magyarság keleti elemei. Budapest 1990, 242-273. Hisamitdinova, F. G. (2010): Mifologiçeskiy slovar’ başkirskogo yazıka. Мoskva. Kakuk, Zs. (1993): Mándoky Kongur István. A kun nyelv magyarországi emlékei (Kumanische Sprachdenkmäler in Ungarn). Journal of Turcology 1 (1993/2) 1993: 305-325 (kitap tanıtımı). KklpBask. = Baskakov, N. A.: Karakalpakskiy yazık I. Materialı po dialektologii (tekstı i slovar’). Moskva, 1951. Mándoky, K. İ. (1993): A kun nyelv magyarországi emlékei. Keleti örökségünk I. (Haz.) Bartha Júlia Ökrösné. Karcag. Muhametşin, D. G. / Hakimzyanov, F. S. (1987): Ėpigrafiçeskie pamyatniki goroda Bulgara. Kazan’. Mukusheva, R. (2008): Kun Miatyank (Kıpçakça Otçe Nas) ve Kıpçak Sayışmacaları (İştvan Mondaki Kongur’un İncelemeleri Temelinde). Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, Cilt: VIII, Sayı 2: 141-149. Stachowski, M. (1994): Urtürkisch *mč, *nč und das jakutische Ordinalsuffix. Rocznik Orientalistyczny, XLIX Z. 2. 1994: 177-183. Tekin, T. (1988): Volga Bulgar Kitabeleri ve Volga Bulgarcası. Ankara. Torma, J. (1999): Bérem bélő, Íkem ígő ...: Mándoky Kongur István emlékére. Karcag.