Klasik Türk Şiirinde Bir Mûsikî Unsuru Olarak “Tîr/Ok”

Yıl 2019, Cilt: 20 Sayı: 20, 295 - 310, 20.10.2019

Özlem Düzlü

https://doi.org/10.30767/diledeara.635536

Cited By: 2

Öz

Klasik
Türk şiiri metinlerinde pek çok kelime temel anlamı dışındaki anlamlarıyla da
yer almıştır. “Tîr” ve onun Türkçe karşılığı olan “ok” da bu kelimeler
arasındadır. Şiir metinlerinde genellikle bir silah unsuru olarak yer verilen
bu kelimelerden “tîr”in “Utarit” anlamı da şairlerce rağbet görmüştür. Söz
konusu kelimelerin şiir metinlerinde geçen bir başka anlamı da “keman, kemençe,
rebap gibi sazları çalmaya yarayan alet (yay)”dır. Kelimelerin lûgatların büyük
çoğunluğunda yer almayan bu anlamı, özellikle tevriye ve ihâm-ı tenasüp yoluyla
oluşturulan çok anlamlı yapı içinde şairler için hüner gösterme vasıtası
olurken klasik şiir okurunun/araştırmacısının gözünden kaçabilmektedir. “Tîrin/okun”
bu farklı kullanımına dikkat çekmek üzere kaleme alınan bu makaleyle bahse konu
kelimelerin yer aldığı şiir metinlerinin daha doğru anlaşılmasına katkı
sağlanması amaçlanmıştır. Ayrıca bir mûsikî unsuru olarak “tîrin/okun” şiir
metinlerinde hangi özellikleriyle ve ne şekilde yer aldığı ortaya konmaya
çalışılmıştır. 

Anahtar Kelimeler

Tîr, ok, yay, mûsikî, klasik Türk şiiri

“Tîr/Ok” As A Musical Element In Classical Turkish Poetry

Öz

Several words in
classical Turkish poetry texts have been used with other meanings than their central
meaning. “Tîr” and its Turkish translation “ok” [arrow] are among these words.
The “Utarit” [Mercury] meaning of “tîr”, which is among these words that are
included as weapon-like elements in poetry texts, has also gained attention
from poets. Another meaning of the aforementioned words that is used in poetry
texts is “a tool that is used to play instruments such as “the violin, kemancha
or rebab”, a ‘yay’ [bow]”. While this meaning of the words, which is not included
in most dictionaries, is used as a way of showing talent by poets in a
structure with multiple meanings that is created especially by means of
double-entendre and ‘ihâm-ı tenasüp’, it may be overlooked by
readers/researchers of classical poetry. With this paper, which was written to
describe the usage of this different meaning of the words “tîr/ok”, it was
aimed to contribute to a more accurate understanding of poetry texts in which
these words are found. It was also aimed to reveal which aspects and which
forms of “tîr/ok” as a musical element were included in poetry texts.

Anahtar Kelimeler

Tîr, ok, bow, music, Classical Turkish Poetry

Kaynakça

• Ahmed Eflâkî. (2006), Ariflerin Menkıbeleri, çev.: Tahsin Yazıcı, İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Akalın, Şükrü H.-Toparlı, Recep vd. (2011), Türkçe Sözlük, Ankara: TDK Yayınları.
• Aksoyak, İsmail H. (2018), Gelibolulu Mustafa Âlî Dîvânı, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/58695,gelibolulu-mustafa-ali-divanipdf.pdf?0 (E.T. 10.06.2019)
• Arı, Ahmet (2018), Sâkıb Dede Dîvânı, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/59860,sakib-dede-divanipdf.pdf?0 (E.T. 01.06.2019).
• Atalay, Besim (1998), Dîvânu Lûgat-it-Türk Tercümesi, C. I, Ankara: TDK Yayınları.
• Aydemir, Yaşar (2018), Ramazan Behiştî Dîvânı, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/56445,ramazan-behisti-divanipdf.pdf?0 (E.T. 01.06.2019).
• Baydu, Uğur (2016), Müzik Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Akıl Fikir Yayınları.
• Bektaş, Ekrem (2017), Muvakkit-zâde Muhammed Pertev Dîvânı, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/55973,pertev-divanipdf.pdf?0 (E.T. 10.06.2019).
• Çağbayır, Yaşar (2007), Ötüken Türkçe Sözlük, C. IV-V., İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Demir, Hiclal (2017), Lâzikîzâde Feyzullah Nâfiz ve Dîvânı, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/54126,53959lazikizade-feyzullah-nafizdivanpdfpdf.pdf?0 (E.T. 10.06.2019).
• Devellioğlu, Ferit (1999), Osmanlıca-Türkçe Lûgat, Ankara: Aydın Kitabevi.
• Dikmen, Hamit (1991). Seyyid Vehbî Ve Divanının Karşılaştırmalı Metni. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi SBE.
• Göksu, Erkan (2015), Türk Kültüründe Silah, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Horata, Osman (1998), Esrâr Dede Hayatı-Eserleri-Şiir Dünyası ve Dîvânı, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Hüseyin Remzi (H. 1305), Lûgat-ı Remzî, C. I, İstanbul: Matbaa-i Hüseyin Remzi.
• Kanar, Mehmet (1993), Büyük Farsça-Türkçe Sözlük, İstanbul: Birim Yayınları.
• Karaköse, Saadet (2017), Nev’î-zâde Atâyî Dîvânı, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/55734,nevi-zade-atayi-divanipdf.pdf?0 (E.T. 02.06.2019).
• Mütercim Âsım (2009), Burhân-ı Katı, İstanbul: TDK Yayyınları.
• Okcu, Naci (2011), Şeyh Gâlib Dîvânı Hayatı-Edebî Kişiliği-Eserleri-Şiirlerinin Umûmî Tahlîli, Ankara: TDVY.
• Olgun, İbrahim-Drahşan, Cemşit (2005), Farsça-Türkçe Sözlük, Ankara: Murat Kitabevi.
• Şemseddin Sami (2006), Kâmûs-ı Türkî, İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Redhouse J.W. (1863), Lûgat-i Osmânîyye, İstanbul: Matbaa-i Âmire.
• Redhouse J.W. (2006), Türkish And English Lexicon New Edition, İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Saraç, M.A.Yekta (t.y.), Emrî Dîvânı, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10607,emridivanipdf.pdf?0. (E.T. 22.06.2019).
• Steingass, F. (2005), A Comprehensive Persian-English Dictionary, İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Tarlan, Ali N. (1992), Ahmet Paşa Divanı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, (1993), C. IX, Ankara: TDK Yayınları.
• Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, http://sozluk.gov.tr. (E.T. 23.06.2019).
• Uygun, M.Nuri (2007), Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin Eserlerinde Ve Tasavvuf Anlayışında “Rebap”, İSTEM, S. 10, 113-126.
• Yanbal, Semra (2009), Şâkir Mehmed Efendi Divânı (Metin-İnceleme), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi SBE.
• Ziya Şükûn (1984), Gencinei Güftar Ferheng-i Ziya, C. I, İstanbul: MEB Yayınları.