Osmanlı Kültür Hayatında Valide-i Atik Medresesi ve Müderrisleri

Yıl 2022, Sayı: 26, 221 - 250, 21.10.2022

Büşra Aktaş Kütükçü

https://doi.org/10.30767/diledeara.1152496

Öz

Üsküdar, XVI. yüzyılın sonu itibariyle sahip olduğu eğitim kurumları ile Osmanlı ulemasını ve devletin en
üst düzey bürokratlarını yetiştiren önemli bir şehir özelliği kazanmıştır. Bu anlamda Atik Valide Külliyesi,
Üsküdar’ın kültürel ve entelektüel hayatında oldukça önemli bir yere sahiptir. Külliyenin en önemli birimlerinden biri olan medrese, ilmî derecesi yüksek müderrislerin görev yaptığı, belirli bir ekol çerçevesinde
Osmanlı Devleti’nin idareci zümresinin yetiştiği bir kurum olma özelliği göstermektedir. Bunun yanında,
Üsküdar’ın bir kültür merkezi olarak yükselmesinde Valide-i Atik Medresesi önemli bir rol oynamış ve
Sultan III. Murad’ın da bunda önemli bir payı olmuştur. Bu dönemde Sultan’ın emriyle ilk defa halka açık
dersler düzenlenmiş ve dersiam adı altında yapılan bu toplantılarda ulema ilmî konularda tartışmalar yaparak medrese dönemin önemli bir ilim meclisi olma özelliği kazanmıştır. Bu toplantılar sonucu ortaya çıkan
eserler bu medresenin Osmanlı kültür hayatındaki en önemli yansımalarıdır. Ayrıca Nurbanu Sultan tarafından medresede okutulmak üzere bağışlanan son derece kıymetli bir kitap koleksiyonu mevcuttur. Atik
Valide Medresesi’nin ve Osmanlı kültür hayatındaki yeri ile müderrislerinin biyografilerinin incelendiği
bu çalışma, medresenin XVI. yüzyıl sonlarında İstanbul’un en parlak medreselerinden biri olduğunu göstermektedir. Ancak medrese zamanla önemini yitirerek XVII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Osmanlı
kültür hayatı üzerindeki etkilerini önemli oranda kaybetmiştir.

Anahtar Kelimeler

Üsküdar, Atik Valide Medresesi, Nurbanu Sultan, Müderris, Medrese

Teşekkür

Bu makalenin hazırlanmasındaki teşvik ve destekleri için kıymetli hocam Prof. Dr. Bilgin Aydın'a ve kıymetli dostum Esra Muhacır'a teşekkür ederim.

Valide-i Atik Madrasa and its Mudarrises in Ottoman Cultural Life

Öz

Üsküdar, with its educational institutions, became an important city where the Ottoman scholars and the
bureucrats on the highest levels were trained by the end of the 16th century. In this regard, Atik Valide
Complex plays a significant role in the intellectual and cultural life of Üsküdar. Madrasa, one of the
most important components of the complex, was an institution in which highly qualified and experienced mudarrises lectured and the Ottoman Empire’s political elite is educated within the framework of
a certain school. Furthermore, the rise of Üsküdar as a cultural center was strongly affected by the Atik
Valide Madrasa and Murat III had a significant impact in this. The first open lectures were held for the
first time by the Sultan’s command during this period. In these meetings, held under the name of Dersiam, and where the scientific discussions were made, the madrasa acquired the character of being an
important assembly of the period. The treatises that emerged as a result of these meetings are the most
important reflections of this madrasa in the Ottoman cultural life. Moreover, Nurbanu Sultan donated
an extremely valuable collection of books to be used in the madrasa. This study, which examines the
place of Atik Valide Madrasa in Ottoman cultural life and studies the biographies of its mudarrises, has
demonstrated that the madrasa was one of the leading madrasas in Istanbul at the end of the 16th century. However, the madrasa gradually declined in importance, and since the second half of 17th century
it lost its influence on Ottoman cultural life to a large extent.

Anahtar Kelimeler

Üsküdar, Atik Valide Madrasa, Nurbanu Sultan, Mudarris, Madrasa.

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi Meşihat Arşivi Fonu Anadolu Kazasker Ruznamçeleri, MA18, MA19, MA20, MA21, MA22, MA23, MA24.
• Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, Nuruosmaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Anadolu Kazasker Ruznamçeleri, NOR30, NOR31, NOR32, NOR33. Ahunbay, Z. (1988). Mimar Sinan’ın Eğitim Yapıları Medreseler Darülkurralar Mektepler, Mimarbaşı Koca Sinan: Yaşadığı Çağ ve Eserleri içinde (C. 1, ss. 239-309). Bayram, S. ed.). Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Akyıldız, A. (2022). Haremin Padişahı Valide Sultan Harem’de Hayat ve Teşkilat (2. bs.). İstanbul: Timaş Yayınları.
• Arslan, F. (2002). Mevhâhibu’l-Edib fî Şerhi Muğni’l-Lebîb’in Baştan “İnne”ye kadar Tahkîki. Selçuk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Edebiyat Dergisi. (14), 135-160.
• Ayaz, K. (2016). Hadis İlimlerinin Tedrîsâtı Açısından Osmanlı Dârulhadisleri. Osmanlı Araştırmaları, XLVII, 39-68.
• Aytep, A. (2019). Ders İçin Hâşiye: III. Murad’ın Emriyle Atik Valide Medresesi Açılış Dersleri İçin Yazılan Tefsir Haşiyeleri. Osmanlıda İlm-i Tefsir içinde (ss. 317-330) (Boyalık, M. T., Abacı, H. ed.). İstanbul: İSAR Yayınları.
• Baltacı, C. (1976). XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri: Teşkilat, Tarih. İstanbul: İrfan Matbaası.
• Bayraktar, N. (1963), İstanbul’da Kadınlar Tarafından Kurulmuş Kütüphaneler. Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni, XII, (3-4), 85-95.
• Bayram, S. (2009). Nurbanu (Atik) Valide Sultan’ın İstanbul-Üsküdar’da 1582 Tarihinde Tesis Ettiği Vakfiyesi ve Kültür Değerleri. VI. Uluslararası Türk Kültürü Kongresi Bildiriler (1-26 Kasım 2005) içinde (C. 1, ss.107-132). (Ercebeci, Ş. haz.). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Bostan, H. (2012). Üsküdar. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde, (c. 42, ss. 364-368). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Bostan, H. (2019). Üsküdar’ın Sınırları ve Demografisi (XV-XIX. Yüzyıl). Uluslararası Üsküdar Sempozyumu X (19-20-21 Ekim 2018) Bildiriler içinde (c. I, ss. 117-157). İstanbul: Üsküdar Belediyesi.
• Çiftçi, M. (2013). Süleymaniye Dârülhadisi (XVI-XVII. Asırlar). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Çiftçi, M. (2021). Osmanlı Zirve Döneminin İhtilaflı Medresesi: Süleymaniye Dârülkurrâsı. Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 61, 139-165.
• Erünsal, İ. E. (2020). Osmanlılarda Kütüphaneler ve Kütüphanecilik Tarihî Gelişimi ve Organizasyonu (Genişletilmiş Güncellenmiş 3. Baskı). İstanbul: Timaş Yayınları
• Fındıklılı İsmet Efendi. (2021). Tekmiletü’ş-Şakâ’ik fî Hakki Ehli’l-Hakâ’ik Fındıklılı İsmet Efendi’nin Şakâ’ik Zeyli (Yıldırım, İ. haz.). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Giresun, M. (2017). Osmanlı’dan Günümüze İntikal Eden Üsküdar Medreseleri. Uluslararası Üsküdar Sempozyumu IX (11-13 Kasım 2016) Bildiriler içinde (c. III, ss. 33-49). İstanbul: Üsküdar Belediyesi.
• Gökdemir, A. (2017). Osmanlı Kur’ân Eğitim Merkezleri: Dârülkurrâlar ve Sıbyan Mektepleri. Edebali İslamiyat Dergisi, 1 (2), 43-60.
• Güneş, A. (2004). 16 ve 17. Yüzyıllarda Üsküdar’ın Mahalleleri ve Nüfusu. Üsküdar Sempozyumu I (23-25 Mayıs 2003) Bildiriler içinde (c. I, ss. 42-56). İstanbul: Üsküdar Belediyesi.
• Haskan, M. N. (2001). Yüzyıllar Boyunca Üsküdar. İstanbul: Üsküdar Belediyesi.
• Kablan, S. (2022). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Kıraat İlmi. İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi, 8 (1), 511-530.
• Kalafat, M. (2020). Üsküdar: Harem Kadınlarının Prestij Sahası. Art-Sanat, (14), 185-209.
• Karacabey, S. (1992). XV. ve XVI. Asır Osmanlı Medreselerinde Hadis Öğretimi. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4, (4), 227-235.
• Kayaalp, P. (2018). The Empress Nurbanu and Ottoman Politics in the Sixteenth Century. New York: Routledge Press.
• Kayaalp, P. (2009). The Role of Imperial Mosque Complexes (1543-1583) in the Urbanization of Üsküdar. Urban Space in the Middle Ages and the Early Modern Age içinde (ss. 645-666). (Classen, A. ed.). Berlin, New York: De Gruyter.
• Kayaalp, P. (2012). Vakfiye and Inscriptions: An Interpretation of the Written Records of the Atik Valide Mosque Complex. International Journal of Islamic Architecture, 1, (2), 301-324.
• Kenan, S.-Güven, İ. (2013). III. Selim Döneminde Medreselere Çekidüzen Verme: 1792’de İstanbul Medreseleri’nin Denetimi. Deutsch-türkische Begegnungen/ Alman Türk Tesadüfleri: Festschrift für Kemal Beydilli/ Kemal Beydilli’ye Armağan içinde (ss.438-463). Berlin: Ebverlag.
• Kuran, A. (1986). Mimar Sinan. İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları.
• Kuran, A. (1984). Üsküdar’da Atik Valide Külliyesinin Yerleşim Düzeni ve Yapım Tarihi Üzerine. Suut Kemal Yetkin’e Armağan içinde (ss. 231-248).Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları.
• Kut, G.-Bayraktar, N. (2021). Yazma Eserlerde Vakıf Mühürleri (Çınar, A.,Derin Şahal, T. yay. haz.) (Şahin, M., Ünlü, M. F.). İstanbul, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Kutluay, İ. (2019). Osmanlı Döneminde XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Kurulan Dârülhadislerin Müfredatı, İlmî Seviyeleri ve Kadızâdeliler Hareketinin Dârülhadislerin Çoğalmasındaki Rolü. Mîzânü’l-Hak: İslami İlimler Dergisi, (9), 13-49.
• Kütükoğlu, M. (2000). XX. Asra Erişen Osmanlı Medreseleri, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Mehmed Şeyhî. (2018). Vekâyi‘u’l-Fuzalâ, (Ekinci, R. Haz.). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı
• Muhacır, E. (2022). Üsküdar’da Osmanlı Medrese Geleneğinin Teşekkülü: Rum Mehmed Paşa Medresesi ve Müderrisleri. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, (47), 283-344.
• Necipoğlu, G. (2013). Sinan Çağı Osmanlı İmparatorluğu’nda Mimarî Kültür, (Güven, G. Ç. çev.). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Nev‘îzâde Atâyî. (2017). Hadâ’iku’l-Hakâ’ik fî Tekmile¬ti’ş-Şakâ’ik. (Donuk, S. haz.). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Özcan, A. (2010). eş-Şakaiku’n-Nu‘maniye, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde, (c. 38, ss. 485-486). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Özyürek, K. (2019). Kuruluşundan Tanzimat’a Kadar Osmanlı Başkent Mimarisinde Eğitim Yapılarının Külliye Kuruluşları İçindeki Yeri ve Önemi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Pantık, R. (2014). Atik Valide Sultan Külliyesi (1686-1727). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sabırlı, T. (2018). Afife Nurbanu Valide Sultan Vakfiyesi (990/1582). İstanbul: Libra Kitap Yayıncılık.
• Sabırlı, T. (2019). Dindarlık, Ekonomi ve Sosyal Hayat: Nurbanu Atik Valide Sultan Vakfı Üzerine Bir İnceleme (1582-1826). İstanbul: Libra Kitap Yayıncılık.
• Sabırlı, T. (2014). Vakfiyesi ve Muhasebe Kayıtları Işığında Atik Valide Vakfı”, Uluslararası Üsküdar Sempozyumu II (2-4 Kasım 2012) 1352’den Bugüne Şehir Bildiriler içinde (c. I, ss. 45-53). İstanbul: Üsküdar Belediyesi.
• Tanman, M. B. (1988). Atik Valide Külliyesi. Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi, (2), 3-19.
• Tanman, M. B. (1991). Atik Vâlide Sultan Külliyesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde, (c. 4, ss. 68-73). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Taşköprülüzâde Ahmed Efendi. (1989). Şakaik-ı Nu’maniye ve Zeylleri. (Özcan, A. haz.). İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Uğur, A. (1986). The Ottoman Ulema in the Mid-17th Century: An Analysis of the Vakaiu'l-fuzala of Mehmed Şeyhi Ef.. Berlin: Klaus Schwarz Verlag.
• Uşşâkîzâde Seyyid İbrâhîm Hasîb. (2017). Zeyl-i Şakâ’ik. (Ekinci, R. haz.). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Yardım, A. (1995). Temel Kültür Müesseselerimizden Dârülhadisler. Ekrem Hakkı Ayverdi Hâtıra Kitabı içinde (ss. 59-119). İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti.
• Yazıcı, T. (1986). Üsküdar. İslâm Ansiklopedisi içinde (C. 13, ss. 127-131). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Yılmaz, A. (2001). Osmanlı Mimarisinde Külliye Olgusu ve Atik Valide Külliyesi Örneği. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• http://www.haciselimaga.yek.gov.tr/Home/Index_?n_id=3 (son erişim: 06.07.2022 01:59)