Müzik Terapiden Çalgılara Türkçe Acâibü’l- mahlûkât’larda Müzik

Yıl 2023, Sayı: 27, 173 - 204, 21.03.2023

Recep Uslu

https://doi.org/10.30767/diledeara.1167889

Öz

Müzik tarihinin Yeni Sistemciler Dönemi içinde yer alan Osmanlıların Kuruluşu aynı zamanda yeni entelektüel bir çevrenin oluşumuna hazırlık dönemidir. Bu yeni entelektüel çevre bir taraftan edebiyatın gelişmesine, bir taraftan müzik kültürünün gelişmesini sağlamıştır. Müzik kültürünün gelişmesi ise iki teorik müzik akımının etkisi altındaydı. Bunlardan birincisi Meragi’nin Herat Ekolü, ikincisi ise Karaman’ın Mevlevi Ekolüydü. Timur savaşı sonra büyük yenilgiye uğrayan Osmanlılar I.Mehmet tarafından yeniden toparlandılar. I.Mehmet Çelebi’nin etrafında oluşan entelektüel çevre, gelişmiş diğer kültürlerden yararlandılar. Daha önce Arapça yazılmış Acâibü’l- mahlûkât adlı eserlerden karma çevirilerden özgün Türkçe eserler yazıldı. Şehzade ve sultanların eğitimi için yazılan Türkçe Acâibü’l- mahlûkât’larda bulunan müzik bilgilerinin günümüze kadar müzikolojik açıdan incelenmediği anlaşılmıştır. Bu ve buna benzer eserlerin incelenmesi Osmanlılarda yeni oluşan entelektüel çevrenin müzik kültürünü ve algısını ortaya çıkaracaktır. Bu makalenin konusu XV.yy ilk çeyreğinde yazılmış Türkçe Acâibü’l- mahlûkât’ta bulunan müzik bilgilerini incelemek olacaktır. Makalede en eskisinin yazım yılı 1370 olan diğer bazı Acâib türünde yazılmış eserler de göz önünde bulundurulmuştur. Yapılan nitel araştırma ve bilgi tarama ve sınıflandırma, sistematik müzikoloji bilgi sunumu yönteminin sonuçları bu makalede paylaşılmıştır. Girişten sonra türün oluşmasını sağlayan Arapça eserlerden bahseden “kaynak literatür” bilgisi, ardından “Türkçe Acâibü’l- mahlûkât”ın tanıtımı yapılmıştır. Makalenin “Bulgular” bölümünde Türkçe Acâibü’l- mahlûkât’ta yer alan bilgiler sesin etkisi, müzik ilminin doğuşu anlatıları, av partileri ve müzik terapide işlevsel müzik, Cüveyni merkezli müzikli hikayeler, müzik mitolojileri, müzik terimleri ve çalgılar başlıkları altında bilgi sunumuyla yapılmıştır. Sonuçta Türkçe Acâibü’l- mahlûkât’ın özellikle 1400-21 yılları arasındaki bir tarihte I.Mehmet Çelebi için yazılmış olduğu; Mehmet Çelebi’nin aynı zamanda Mevlevi taraftarı olmasıyla müziğin entelektüel çevrede olumlu bir kabul gördüğü anlaşılmıştır. Eserde havatınlak, teltınlak, darptınlak, kenditınlak çalgılardan ve müzik mitolojilerinden söz edilmektedir. Eski Yunancadan gelen müzikle ilgili mitolojik hikayelerin Yeni Sistemciler Döneminde ortaya çıktığı ve bu hikayelerin yerel kültürle kaynaşmayı sağladığı bu eser sayesinde anlaşılmıştır. Bu sonuç, makalenin sonunda yer alan az sayıdaki sonnotlarla desteklenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Mitoloji, Acaibü’l-Mahlukat, Müzikoloji, Yeni Sistemci Dönem Müzik Tarihi, Çalgılar, Orta Doğu Müzik Tarihi, Müzik Terapi

Kaynakça

• Al, Şerife Burcu (2010). Acâibü’l- mahlûkât. Yüksek lisans tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
• And, M. (2007). Minyatürlerle Osmanlı İslâm Mitologyası, İstanbul: Yapı Kredi yay.
• Atasoy, Nurhan (2005). Derviş Çeyizi. Ankara Kültür ve Turizm Bakanlığı yay.
• Başkan, Gülhan (2007). Manisa il halk kütüphanesi’nde 45 hk. 5355 no’da kayıtlı sürûri çevirisi olan Acâibü’l- mahlûkât adlı eserin minyatürlerinin incelenmesi. Yüksek lisans tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
• Cavendish, R. (ed.)- Burlan, C.A. (1995). Man, Myth and Magic: The illustrated encyclopedia of Mythology, Religion and Unknown. New York: Marshall Cavendish yay.
• Doğrusöz, N. (2012). Yusuf Kırşehri'nin Müzik Teorisi. Kırşehir Valilik yay.
• Fursatüddevle Şirazi (2008), Buhuru’l- elhan (ed.Ali Zerrinkalem), Tahran Kitabfuruş-i Furuği Çaphane-i Erzenk yay. h.1345
• Gedizli, Mehmet (2011). Acâibü’l- mahlûkât: 200a-404a varaklar arası (giriş,transkripsiyonlu metin, dil-yazım özellikleri, dizin-sözlük). Doktora tezi, Kocaeli Üniversitesi
• Gülyüz, Bahriye Gülay (2020). Tasavvufi Bir Çalgı Olarak Nefirin İkonografk Evrilimi. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. sy.96: s.55-80
• Gül, Osman (2008). Ali bin Abdurrahman ve Acâibü’l- mahlûkât 1-35 varak Metin ve Sözlük. Yüksek lisans tez, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
• İnan, Recai (2010). Acâibü’l- mahlûkât. Yüksek lisans tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
• Karaman, Hayrettin vdğr (2003). Kur’an Yolu. Ankara: Diyanet yayını. Hakka suresi, 1.ayet açıklaması: https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Hâkka-suresi/5336/13-18-ayet-tefsiri (Er.Tar.25 Aralık 2021).
• Kentaur: https://tr.wikipedia.org/wiki/Kentaur (Er.tar.07.12.2021)
• Kut, Günay (1988). Acâibü’l- mahlûkât. DİA İslam Ansiklopedisi. c.1, s.315-317
• Lehner, E. (1969). A Fantastic Bestiary: Beasts and monsters in myth and folklore. New York: Tudor yay.
• Lehner, Ernst and Johanna (2005). Centaurus. Astrology and Astronomy. New York: Dover Publications yay.
• Oğuz, Betül BülBül (2014), Sururi’nin Kitabül-Acaibül- Garaib’i Üzerine Göstergebilimsel Bir İnceleme, Doktora tezi, Celal Bayar Üniversitesi
• Sacks, David- Lisa R.Brody (2005). Centaurs. Encyclopedia of the Ancient Greek World. New York Facts On File yay.
• Sarıkaya, Bekir (2010). Rükneddin Ahmed’in Acâibü’l- mahlûkât Tercümesi Giriş-Metin-Sözlük. Doktora tezi, çalışmasını Millet Kütüphanesi, Ali Emiri, Tarih Bölümü, nr. 897 nolu yazmasından hazırlanmıştır.
• Tarih çevirme kılavuzu: https://www.ttk.gov.tr/tarih-cevirme-kilavuzu (Er.tar.07.12.2021)
• Tekin, D. (2021). Makami Edvarı- 1518. Ed.R.Uslu. Ankara Akademisyen yay.
• Uslu, R. (2001). Mehmed Hafid Efendi ve Musiki. İstanbul: Pan yay.
• Uslu, R. (2009). Müzik Bibliyografyası -2 Makaleler. İstanbul: Çengi yay.
• Uslu, R.-Tetik, S. (2013). Music Bibliography -3 Foreign Books and Articles. İstanbul: Pan yay.
• Uslu, R. (2016a). Müzik Bibliyografyası -1 Kitaplar. İstanbul: Çengi yay.
• Uslu, R. (2016b). Hızır b.Abdullah ve Müzik Edvarı. Ankara: Çengi yay.
• Uslu, R. (2019). Saraydaki Kemancı Hızır Ağa ve Edvarı. İstanbul: Çengi yay.
• Uslu, R. (2004a). “Derviş Halil’in Bilinmeyen Risale-i Musiki’si”. Journal of Turkish Studies. 28/2: s. 221-257
• Uslu, R. (2004b). “Harry Potter’in Anka Kuşu Veya Müziğin Anka Kuşu: Kaknüs”. Müzik ve Bilim. (www.muzikbilim.com’de online müzikoloji dergisi), sy. 2: s.47-54 https://drive.google.com/file/d/11uwSavfx3JdUNT75xh_qfGgP31OgCfqO/view?usp=sharing (Er.Tar.12.12.2021)
• Uslu, R. (2020a). “İlk Osmanlı Ansi̇klopedi̇si̇ Mehmetşah Fenâri̇’ni̇n Unmûzec Eseri̇nde Müzi̇k İlmi̇ Teri̇mleri̇”. Erdem. Haziran Sayı: 78: 213-240
• Uslu, R. (2020b). “Müzi̇k Teori̇syeni̇ Mehmet Ladi̇ki̇ Yeni̇ Si̇stemci̇ Mi̇? Hayati, Eserleri̇ Ve Kaynaklari Hakkinda Yeni̇ Bulgular”. Sanatın Gölgesinde. Ed. R.Uslu. Ankara İksad yay. s. 35-66
• Uslu, R. (2021a). Marifet-i Musiki Edvarı - 1385?. Ankara: Akademisyen yay.
• Uslu, R. (2021b). Süreycoğlu Muhannes miydi?. 10th International Conference on Culture and Civilization. Ed. Semra Tetik. Erzurum: Farabi publications
• Uslu, R. (2021c). https://www.youtube.com/watch?v=1CjDARLVNLg
• Yazar, Sadık (2014). “Xvı. Yüzyıl Türkçe Seyahatnamelerinde Acâib”. Milli Folklor. sy.103: 98-110
• Yıldıran, Maksut (2010). Acâibü’l- mahlûkât 106-140 varak. Yüksek lisans tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü