Fıkıh Usulünde İmruülkays’ın Şiirleriyle İstişhâd

Yıl 2024, Cilt: 7 Sayı: 1, 87 - 103, 30.06.2024

Muhittin Özdemir

https://doi.org/10.47145/dinbil.1476980

Öz

Fıkıh usulü âlimlerinin büyük bir çoğunluğu, bu ilmin muhtelif konularında İmruülkays’ın kelâmıyla istişhâdda bulunmuştur. İmruülkays’ın şiiriyle en çok istişhâdda bulunulan bölüm elfâz bahisleri olmuşken, en az istişhâdda bulunulan bölümlerse deliller ve hükümler olmuştur. İctihad bölümüne gelince, İmruülkays’ın şiiriyle bu kısımda neredeyse istişhâdda bulunulmamıştır. Bu da İmruülkays’ın şiirinin öneminin elfâz, belâgat ve bunlara benzer dil bilimleriyle sınırlı olduğunu göstermektedir. Zâhirî âlim İbn Hazm el-Endulusî (ö. 456/1064), şerîatin lügatta ‘Nehirden suyun kaynağının binici ve içici için hazırlandığı yer’ anlamına geldiğini söyledikten sonra, onun bu anlamı için İmruülkays’ın şiiriyle istişhâdda bulunmuştur. Hanefî âlim Ebû Bekir Şemsüleimme Muhammed b. Ebî Sehl es-Serahsî (ö. 483/1090), Kur’ân-ı Kerim’in icâzı ve tevatürü konularında İmruülkays’ın şiiriyle örnek vermiştir. Molla Fennârî (ö. 834/1532) olarak meşhur olan bir diğer Hanefî âlim de benzeri şeyi kaydetmiştir. Allâme Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Ömer et-Teftâzânî (ö. 792/1390), Kur’ân’ın tanımı meselesini ele alırken İmruülkays’ın şiirini görüşü için delil olarak zikretmiştir. Tâceddîn es-Sübkî (771/1370), Hz. Peygamber (s.a.v.)’in güzel sıfatlarını izah sadedinde ‘zelleleri tekrarlanmamıştır’ kelamının izahı esnasında, İmruülkays’ın beytini delil olarak getirmiştir. Bazı fıkıh usulü eserlerinde, kıyas konusunda onun lügat anlamı hakkında İmruülkays ismi örnek olarak verilmiştir. Kıyasın anlamlarından birinin itibar olduğu söylenmiştir. Bir şeye itibar edildiğinde, ‘Bir şeyi kıyasladım’ (kistu-kaysen-kıyasen) denilmiştir. Kaysu’r-ra’y ve İmruülkays bu anlamdadır, zira onların görüşlerine itibar edilmiştir. İmruülkays’ın şiirlerine müracaat edilen temel konulardan biri, şer’î hükümler konusu olmuştur. Şer’î deliller konusunda olduğu gibi şer’î hükümler konusunda da İmruülkays’ın şiirlerine müracaat az olmuştur. Bu da İmruülkays’ın rolünün, genel anlamda İslâmî ilimlerde özel anlamda da fıkıh usulü ilminde, lafızlar bakımından önem arz ettiğini göstermektedir. Diğer konulardaysa onun kelâmına müracaat ve onunla istişhâd neredeyse bulunmamaktadır. Deliller ve hükümler bahsinde İmruülkays’ın şiirleriyle istişhâd oldukça azdır. İctihad konusundaysa neredeyse hiç yoktur. Bu temel konulardaki istişhâdlar da lafızlarla alakalı olmuştur. Bu da İmruülkays’ı şiirinin fıkıh usulü ilminde lügatla sınırlı olduğunu göstermektedir. Elfâz bölümünde İmruülkays’ın şiiriyle istişhâdda bulunulan bahisler şu şekildedir: Nas, mücmel, müfesser, beyân, müşterek, müterâdif, hakikat ve mecâz, müevvel, umûm ve husûs. Ayrıca bazı kelimelerin anlamı ve emrin geldiği anlamlar ile belli bir konunun kapsamına girmeyen konularda da istişhâdda bulunulmuştur. Fıkıh usulü eserlerinde İmruülkays’ın şiirleriyle en çok istişhâd edilen konulardan bir diğeri emrin geldiği anlamlar olmuştur. Usulü’l-fıkh eserlerinde, emrin geldiği anlamlar sayılırken onlardan birinin temenni olduğuna değinmeyen bir eser neredeyse bulunmamaktadır. Usul âlimleri, yöntemlerinin ve eserlerinin yapısının birbirlerinden farklı olmasıyla beraber, İmruülkays’ın şiiriyle istişhâdda bulunmuşlardır. Netice itibariyle; İmruülkays’ın şiirleri hiç şüphesiz, usulcülerin lügatla alakalı istişhâdlarında dayandıkları önemli şiir kaynaklarından biri olarak kabul edilmiştir. İşte el-melîku’d-dalîl İmruülkays, Arap şiirinin lideridir.

Anahtar Kelimeler

Câhiliye Şiiri, İmruülkays, İstişhâd, Fıkıh Usulü, Fıkhî Lafızlar.

الإستشهاد بشعر امرئ القيس في اصول الفقه

Öz

استشهد عدد كبير من علماء أصول الفقه بكلام امرئ القيس في مختلف مباحث هذا العلم، وأكثر مبحث استُشهد بشعره فيه هو مبحث الألفاظ، بينما كان مبحثا الأدلّة والأحكام الأقلّ استشهادًا بشعره، وأمّا مبحث الاجتهاد فلا يكاد يوجد ممّا يُستشهد بشعره، وهذا يدلّ على أنّ أهمّيّة شعره مقصورة على الألفاظ والبلاغة وما أشبه ذلك من العلوم اللغويّة.
فالعالم الظاهريّ ابن حزم الأندلسيّ (ت .456/1064) بعد ما عرّف الشريعة في اللغة بأنّها «الموضع الذي يتمكّن فيه ورود الماء للراكب والشارب من النهر»، استشهد لمعناها اللغويّ بشعر امرئ القيس.
وكذلك العالم الحنفيّ أبو بكر شمس الأئمّة محمّد بن ابي سهل السرخسيّ (ت. 483/1090) مثّل في مسألتي إعجاز القرآن والتواتر بشعر امرئ القيس، وقيّد العالم الحنفيّ الآخر الشهير بمُلّا الفناري (ت. 834/1531) نفس الشيء.
وذكر العلاّمة سعد الدين مسعود بن عمر التفتازاني (ت. 279/1390) حين تناول مسألة حدّ القرآن شعر امرئ القيس دليلًا له.
واستشهد تاج الدين السبكيّ (ت. 771/1370) عند ذكر قول (لا تثنّى فلتاته) في بيان صفة محاسن رسول للّه صلّى اللّه عليه وسلّم ببيت امرئ القيس.
ويُمثّل باسم امرئ القيس في بعض مؤلّفات أصول الفقه في مبحث القياس عند بيان معناه اللّغويّ فيُقال: "ومن معناه الاعتبارُ، يُقال: قِسْتُ الشّيءَ، إذا اعتبرته قيسًا وقياسًا، ومنه قيس الرأي، وامرؤ القيس لاعتبار الأمور برأيه".
ومن المباحث التي يُستشهد فيها بشعر امرئ القيس مبحث الأحكام الشرعيّة، إلّا أنّ الاستشهادات قليلة في مبحث الأدلّة الشرعيّة، وكذلك الأحكام الشرعيّة، وهذا يدلّ على أنّ الاستشهاد بكلامه مهمّ في العلوم الإسلاميّة عامّة وعلم أصول الفقه خاصّة من حيث الألفاظ، وأمّا بالنسبة إلى المباحث الأخرى فلم يُستشهد بكلامه ألبتّة.
الاستشهاد بشعر امرئ القيس يكاد ينعدم في مبحث الاجتهاد، وهذا يدلّ على أنّ الاستشهاد بشعره يقتصر على اللّغة في علم أصول الفقه.
ومن الألفاظ التي استشهد بشعره فيها: النصّ، المجمل، المفسّر، البيان، المشترك، المترادف، الحقيقة والمجاز، المؤوّل، العموم والخصوص، بالإضافة إلى معاني بعض الكلمات ومعنى الأمر، كما استشهد بشعره فيما لا يدخل تحت عنوان معيّن.
ومن أكثر الموضوعات التي يُستشهد بشعره في مؤلّفات أصول الفقه من بين الألفاظ هي معاني الأمر، وقد استشهد الأصوليّون في مؤلّفاتهم لذلك المعنى بشعر امرئ القيس على اختلاف مناهجهم وحجم آثارهم.
وبالجملة فإنّ شعر امرئ القيس يُعدّ بلا شكّ ركيزة من الركائز الشعريّة المهمّة التّي اعتمد عليها الأصوليّون في استشهاداتهم اللغويّة لاسيّما وهو

Anahtar Kelimeler

الشعر الجاهلي, امرؤ القيس, الإستشهاد, أصول الفقه, الألفاظ الفقهية

Istishhad with the Poems of Imru al-Qays in the Usul al-fiqh

Öz

The majority of the scholars of usul al-fiqh have referred to Imru al-Qays' kalām in various topics of this science. The most frequently cited section of Imru al-Qays's poetry was the al-'alfāz, and the least frequently cited sections were the proofs and rulings. As for the section on ijtihad, Imru al-Qays's poem is almost never consulted in this section. This shows that the importance of Imru al-Qays's poetry is limited to the sciences of eloquence, rhetoric, and similar linguistic sciences. The Zāhirī scholar Ibn Hazm al-Andulusī (d. 456/1064), after stating that sharī'ah in the lexicon means 'the place where the source of water from a river is prepared for the rider and the drinker', made an istishād with Imru al-Qays' poem for this meaning. The Hanafī scholar Abū Bakr Shams al-A’imme Muhammad b. Abī Sahl al-Sarahsī (d. 483/1090) used Imru al-Qays' poem as an example for the ijāz and tawatur of the Qurʾān. Another Hanafī scholar, known as Mullā Fannārī (d. 834/1532), recorded something similar. Allāma Saʿd al-Dīn Masʿūd b. ʿUmar al-Taftāzānī (d. 792/1390) cited Imru al-Qays's poem as evidence for his view when discussing the issue of the definition of the Qurʾān. Taj al-Dīn al-Subkī (771/1370) brought Imru al-Qays's couplet as evidence in his explanation of the Prophet's (pbuh) beautiful attributes in the context of the explanation of the phrase 'his faults are not repeated'. In some works of jurisprudence, the name of Imru al-Qays is given as an example of its lexical meaning. It has been said that one of the meanings of qiyās is esteem. When something is respected, it is said, 'I compared something' (qistu-qaysen-qiyasen). This is the meaning of Qaysu'r-ra'y and Imruul-Qays, because their opinions were credited. One of the main topics on which Imru al-Qays' poetry was consulted was the issue of Sharia rulings. As in the case of Sharī'ah evidence, Imru al-Qays' poetry was rarely consulted in the case of Sharī'ah rulings. This shows that the role of Imru al-Qays is important in the Islamic sciences in general and in the usul al-fiqh in particular, in terms of wording. In other matters, recourse to his theology and istishhād is almost non-existent. In the field of proofs and rulings, istishhād with Imru al-Qays's poems is quite rare. Regarding ijtihad, it is almost non-existent. The istishhād on these basic issues are also related to the wording. This shows that Imru al-Qays' poetry is limited to the lexicon in the science of usul al-fiqh. In the chapter on al-'alfāz, the topics in which Imru al-Qays' poetry is mentioned are as follows: Nas, mujmal, mufasser, bayān, musterek, muteradif, hakika and majaz, muawwal, umūm and husūs. In addition, the meaning of some words, the meanings of the commandment, and issues that do not fall within the scope of a particular subject are also mentioned in the istishhād. One of the most frequently cited topics in the works of fiqh jurisprudence with Imru al-Qays's poems is the meaning of the commandment. In the works of usul al-fiqh, there is almost no work that does not mention wish as one of the meanings of the imperative. The scholars of usul al-fiqh, despite the differences in their methods and the structure of their works, have made istishhād with Imru al-Qays' poem. As a result, Imru al-Qays' poetry has undoubtedly been recognized as one of the most important sources of poetry on which the jurists relied in their lexical istishād. Thus, Imru al-Qays, al-malīq al-dalīl, is the leader of Arabic poetry.

Anahtar Kelimeler

Jāhiliyya Poetry, Imru al-Qays, Istishhād, Jurisprudence, Jurisprudential Words

Kaynakça

• Âmidî, Ebü’l-Hasan Seyfüddîn Ali b. Ebî Alî b. Muhammed b. Sâlim es-Sa’lebî el-. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Abdurrezzâk Afîfî. Beyrut: el-Mektebu’l-İslâmî, ts.
• Bâkıllânî, el-Kâdî Ebû Bekir Muhammed b. et-Tayyib el-. et-Takrîb ve’l-irşâd (es-sağîr). thk. Abdülhamîd b. Ali Ebû Züneyd. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-risâle, 1418/1998.
• Batalyevsî, Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed b. es-Seyyid el-. el-İnsâf fî’t-tenbîh alâ’l-maânî ve’l-esbâbi’l-letî evcebeti’l-ihtilâf. thk. Muhammed Ridvân ed-Dâyye. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1403.
• Birmâvî, Şemsüddîn Muhammed b. Abdiddâim el-. el-Fevâidu’s-seniyye fî şerhi’l-Elfiyye. thk. Abdullah Ramazan Musa. 5 Cilt. Medine: Mektebetu’t-tev’iyye el-İslâmiyye, 1436/2015.
• Cessâs, Ahmed b. Ali Ebû Bekir er-Râzî el-Hanefî el-. el-Fusûl fî’l-usûl. 4 Cilt. Kuveyt: Vezâretu’l-evkâfi’l-Kuveytiyye, 1414/1994.
• Cirâî, Takiyüddîn Ebû Bekir b. Zâyid el-Makdisî el-Hanbelî el-. Şerhu Muhtasari usûli’l-fıkh. thk. Abdülazîz Muhammed Îsâ Muhammed Müzâhim el-Kâyidî. 3 Cilt. Kuveyt: Latâif li-neşr’l-kutub ve’r-resâili’l-ilmiyye, 1433/2012.
• Ebû Zür’â el-Irâkî, Veliyüddîn Ahmed b. Abdürrahîm. el-Ğaysu’l-hâmi’ şerhu Cemi’l-cevâmi’. thk. Muhammed Tâmir Hicâzî. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1425/2004.
• Emîr Pâdişâh, Muhammed Emin b. Mahmud el-Buhârî el-Hanefî. Teysîru’t-Tahrîr. 4 Cilt. Mısır: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1351/1932.
• Fennârî, Şemsüddîn Muhammed b. Hamza b. Muhammed er-Rûmî el-. Fusûlu’l-bedâi’ fî usûli’ş-şerâi’. thk. Muhammed Hüseyn Muhammed Hasan İsmâîl. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1427/2006.
• Ferrâ, Ebû Ya’lâ Muhammed b. el-Hüseyn el-Bağdâdî el-Hanbelî el-. el-İdde fî usûli’l-fıkh. thk. Ahmed b. Ali b. Siyer el-Mubârekî. 5 Cilt. y.y. 1410/1990.
• Fîrûzâbâdî, Mecdüddîn Ebû Tâhir Muhammed b. Ya’kûb el-. el-Kâmûsu’l-muhît. Beyrut: Müessesetu’r-risâle, 1426/2005.
• Hindî, Safiyüddîn Muhammed b. Abdurrahîm el-Urmevî el-. Nihâyetu’l-vusûl fî dirâyeti’l-usûl. thk. Sâlih b. Süleymân el-Yûsuf - Sa’d b. Sâlim es-Suveyh. 9 Cilt. Mekke: el-Mektebetu’t-ticâriyye, 1416/1996.
• İbn Emîru Hâc, Ebû Abdillah Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed el-Halebî el-Hanefî. et-Takrîr ve’t-tahrîr. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1403/1983.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd el-Endelüsî el-Kurtubî ez-Zâhirî. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-âfâk el-cedîde, ts.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed el-Cemmâîlî el-Makdisî. Ravdatu’n-nâzır ve cünnetu’l-münâzır. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-reyyân, 1423/2002.
• İbn Manzûr, Cemâleddîn Ebû’l-Fadl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî er-Rüveyfiî el-İfrikî. Lisânu’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâadır, 1414.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd b. Mes’ûd es-Sivâsî el-İskenderî el-Hanefî. et-Tahrîr fî usûli’l-fıkh. Mısır: Matbaatu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1351.
• İbnü’n-Neccâr el-Hanbelî, Takiyüddîn Ebü’l-Bekâ Muhammed b. Ahmed b. Abdülaziz b. Ali el-Fütûhî. Şerhu’l-Kevkebi’l-münîr-el-Muhteberü’l-mübteker şerhu’l-Muhtasar. thk. Muhammed ez-Zühaylî -Nezîr Hammâd. 4 Cilt. Mekke: Câmiatu Ümmi’l-Kurâ, 1423.
• İbnü’s-Sübkî, Tâceddîn Ebû Nasr Abdulvahhâb b. (Takiyeddîn) Ali b. Abdilkâfî. Refu’l-hâcib an Muhtasari İbni’l-Hâcib. thk. Ali Muhammed Muavvad - Adil Ahmed Abdulmevcûd. 4 Cilt. Beyrut: Alemu’l-kutub, 1419/1999.
• İbnü’s-Sübkî, Tâceddîn Ebû Nasr Abdulvahhâb b. (Takiyeddîn) Ali b. Abdilkâfî. el-İbhâc fî şerhi’l-Minhâc. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1416/1995
• İbnü’s-Sübkî, Tâceddîn Ebû Nasr Abdulvahhâb b. (Takiyeddîn) Ali b. Abdilkâfî. Şerhu’l-Mahallî alâ Cemi’l-cevâmi’ (Hâşiyetu’l-Attâr alâ şerhi’l-Celâl el-Mahallî alâ Cemi’l-cevâmi’). 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, ts.
• İsnevî, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdurrahîm b. el-Hasan b. Ali el-. Nihâyetu’s-sûl şerhu Minhâci’l-vusûl. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1420/1999.
• İzzeddîn b. Abdisselâm, Abdülazîz es-Sülemî. el-İmâm fî beyâni edilleti’l-ahkâm. thk. Rıdvân Muhtâr. Beyrut: Dâru’l-beşâiri’l-İslâmiyye, 1407/1987.
• Karâfî, Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs el-. Nefâisu’l-usûl fî şerhi’l-Mahsûl. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd - Ali Muhammed Muavvad. 9 Cilt. Mekke: Mektebetu Nezzâr Mustafa el-Bâz, 1416/1995.
• Karâfî, Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs el-. el-Furûk-Envâru’l-burûk fî envâi’l-furûk. 4 Cilt. Beyrut: Âlemu’l-kutub, ts. Mastavî, Abdurrahman el-. Dîvân-u İmrii’l-Kays. Beyrut: Dâru’l-ma’rife, 1425/2004.
• Mâzerî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ali Ömer el-. İzâhu’l-Mahsûl min burhâni’l-usûl. thk. Ammâr et-Tâlibî. Beyrut: Dâru’l-ğarbi’l-İslâmî, ts.
• Merdâvî, Alâüddîn Ebü’l-Hasan Ali b. Süleymân ed-Dımaşkî es-Sâlihî el-Hanbelî el-. et-Tahbîr şerhu’t-Tahrîr fî usûli’l-fıkh. thk. Abdurrahman el-Cebrîn - Avad el-Karnî - Ahmed es-Serrâh. 8 Cilt. Riyâd: Mektebetu’r-Rüşd, 1421/2000.
• Pezdevî, Fahrü’l-İslâm el- (Alâüddîn Abdülazîz el-Buhârî). Keşfu’l-esrâr an Usûli fahri’l-İslâm el-Pezdevî. 4 Cilt. İstanbul: Şirketu’s-Sahâfeti’l-Osmâniyye, 1308/1890.
• Râminî, Ebû Abdillah Şemsüddîn Muhammed b. Muflih b. Muhammed b. Müferrec el-Makdisî es-Sâlihî er-. Usûlu’l-fıkh. thk. Fehd b. Muhammed es-Sedehân. 4 Cilt. Riyâd: Mektebetu’l-ubeykân, 1420/1999.
• Sem’ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed b. Abdülcebbâr İbn Ahmed el-Mervezî et-Temîmî es-. Kavâtiu’l-edille fi usûli’s-Sem’ânî. thk. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmâîl eş-Şâfiî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1418/1999.
• Sendûbî, Hasan es- Meymûne, Üsâme Salâhaddîn. Şerh-u Dîvân-i İmrii’l-Kays. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1410/1990.
• Serahsî, Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl Şemsüleimme es-. Usûlu’s-Serahsî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ma’rife, ts.
• Simlâlî, Ebû Abdillah el-Hüseyn b. Ali b. Talha er-Recrâcî eş-Şevşâvî es-. Refu’n-nikâb an tankîhi’ş-Şihâb. thk. Ahmed b. Muhammed es-Serrâh - Abdurrahman b. Abdullah el-Cebrîn. 6 Cilt. Riyâd: Mektebetu’r-Rüşd, 1425/2004.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Abdullah el-Yemenî eş-. İrşâdu’l-fuhûl ilâ tahkîki’l-hak min ilmi’l-usûl. thk. Ahmed İzv İnâye. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-Arabî, 1419/1999.
• Teftâzânî, Sa’duddîn Mes’ûd b. Fahriddîn Ömer et-. Şerhu’t-Telvîh alâ’t-Tavdîh. 2 Cilt. Mısır: Mektebetu Sabîh, ts.
• Tûfî, Süleymân b. Abdilkaviy b. el-Kerîm es-Sarsarî Ebü’r-Rabî’ Necmeddîn et-. Şerhu Muhtasari’r-Ravda. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetu’r-risâle, 1407/1987.
• Zerkeşî, Ebû Abdillah Bedreddîn Muhammed b. Abdillah b. Bahâdır ez-. el-Bahru’l-Muhît fî usûli’l-fıkh. 8 Cilt. Ammân: Dâru’l-ketbî, 1414/1994.
• Zerkeşî, Ebû Abdillah Bedreddîn Muhammed b. Abdillah b. Bahâdır ez-. Teşnîfu’l-mesâmi’ bi-Cemi’l-cevâmi’. thk. Seyyid Abdülaziz - Abdullah Rebî’. 4 Cilt. Mekke: Mektebetu Kurtuba, 1418/1998.
• Zevzenî, Ebû Abdillah el-Hüseyn b. Ahmed ez-. Şerhu’l-Muallakâti’s-sebi’t-tivâl. thk. Ömer Farûk et-Tabâ’. Beyrut: Müessesetu’l-kutubi’s-sekâfiyye, ts.