Cumhuriyetin İlk Döneminde Vuku Bulan Koçgiri ve Tunceli Hadiselerinin Dini/Sosyolojik Yönden Değerlendirilmesi

Yıl 2024, Cilt: 4 Sayı: 6, 63 - 80, 30.04.2024

Ersin Savaş

Öz

Toplumsal olaylarda din/mezhep etkeninin önemli bir çarpan etkisi olduğu bilinmektedir. Çünkü Sosyoloji disiplininde yer alan birçok çalışma din olgusunun toplumsal düzlemde oldukça etkili olduğuna işaret etmektedir. Bu sebeple toplumsal araştırmalarda din olgusu çoğunlukla hesaba katılmaktadır. Fakat bazen de dini kökenli olduğu düşünülen birtakım sosyal hadiselerin merkezinde farklı etkenler rol oynayabilmektedir. Söz konusu etkenler de çoğunlukla ekonomik ve siyasi biçimde vücut bulmaktadır. Bu bakımdan her ne kadar dini sebepler toplumsal hadiselerle ilgili önemli çarpan etkisine sahip olsalar da bu kural her zaman işlememektedir. Dolayısıyla burada tarihi toplumsal olayların temelinde yatan nedenin doğru tespit edilmesinin önemi ortaya çıkmaktadır. Çünkü bir olayın kökeninde dini sebeplerin mi yoksa ekonomik ya da siyasi etmenlerin mi daha fazla rol oynadığı sorunun analizini değiştirmektedir. Başka bir ifade ile bir toplumsal olayın kökeninde dini etmenlerin olması çözümü farklı bir noktaya taşırken kökende siyasi veya ticari saiklerin rol oynaması ise çözümü çok daha farklı bir noktaya evirebilmektedir. Bu bağlamda Cumhuriyetin ilk döneminde gerçekleşen Koçgiri ve Tunceli hadiselerinin kökeninde kimilerine göre Alevi inançları önemli bir rol oynamıştır. Bu çalışmada söz konusu hadiselerin kökeni ile ilgili farklı bir bakış açısı benimsenmiştir. Çünkü kaynaklarda mezkûr hadiselerle ilgili işaret edilen hususlar dini sebeplerden çok ticari ve siyasi nedenlere dayanmaktadır. Nitekim bölgede öteden beri var olan feodal yapı ve özellikle Osmanlı döneminden gelen asayiş problemi dikkatleri çekmektedir. Çünkü Osmanlı hakimiyetinin olduğu dönemden beri bölgede düzeni aşiret reisleri kendi istekleri doğrultusunda sağlamaktadır. Bu bakımdan bölgedeki her türlü siyasi ve ticari tasarruf feodal bir anlayışla şekillenmektedir. Dolayısıyla dinden ziyade feodal anlayış biçimi ve güvenlik problemlerinin olduğu bir bölge olan Dersim bu özellikleri ile Koçgiri ve Tunceli hadiselerinin meydana gelmesinde önemli rol oynamıştır. Her iki isyanda da aynı zamanda geleneksel otorite oldukça önemli bir rol üstlenmiştir. Çünkü gerek Koçgiri gerekse de Tunceli’de yaşanan isyanda isyanın önde gelen isimleri toplumsal statüleri ile elde ettikleri siyasi otoritelerini yoğun biçimde kullanmışlardır. Nitekim her iki isyanda da önde gelen isimlerin önemli miktarda toprak ve hayvan sahibi kimseler oldukları bilinmektedir. Bu bakımdan yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti’nin bölgede yapacağı reformlar geleneksel otoriteden kuvvet bulan çevrelerde hoş karşılanmamıştır. Bu bakımdan Tunceli’yi yeniden imar edecek kanunun söz konusu sosyolojik/tarihi bağlam çerçevesinde okunması daha doğru olacaktır. Dolayısıyla dikkate değer bir ekonomik gücü ellerinde bulunduran söz konusu kişiler de kitlelerin hareketlerini istedikleri yöne çevirmişlerdir. Çünkü ellerinde bulundurdukları ticari/siyasi imtiyazı kaybetme riski ile karşı karşıya kalmışlardır. Burada Le Bon’un kitle hareketleri üzerine fikirleri sorunun analizinde oldukça yardımcı olmaktadır. Bundan başka isyanların derinleşmesinde söylem kavramının da öne çıktığı anlaşılmaktadır. Nitekim önemli sayılacak yoğunluktaki bir kitlenin harekete geçirilmesinde söylem kavramının gücü bilinmektedir. Özellikle Van Dijk’ın bu konudaki fikirleri dikkate değerdir. Çünkü söylemin üretimi iktidarı şekillendirmektedir. Yani söylemin yeniden ve sürekli üretimi de iktidarın/gücün belirmesi anlamına gelmektedir. Bu bakımdan söz konusu hadiselerin ortaya çıkışını dini sebepler yerine siyasi ve ticari saiklerde aramak yerinde olacaktır. Daha açık bir ifade ile her iki isyanda da Alevilik başat bir rol oynamamıştır. Bilakis daha dünyevi sebepler olan siyasi ve ticari etmenler isyanların ortaya çıkmasına neden teşkil etmiştir. Araştırmada nitel yöntem benimsenip, veri toplama tekniği olarak doküman analizi kullanılmıştır. Elde edilen veriler anlayıcı yaklaşım ile yorumlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tunceli,, Koçgiri,, İsyan,, Sosyolojik Bağlam,, Siyasi Otorite,, Feodal Ekonomi,

Kaynakça

• Ağar, Ömer Kemal. Tunceli-Dersim Coğrafyası. İstanbul: Türkiye Basımevi, 1940.
• Akşin, S. “Fransız İhtilalinin II. Meşrutiyet Öncesi Osmanlı Devleti Üzerindeki Etkileri Üzerine Bazı Görüşler”. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 49 (3), (Mart, 1994), 23-29, https://doi.org/10.1501/SBFder_0000001720. Ali Kemali. Erzincan, Resimli Ay Matbaası, 1932.
• Atatürk, Mustafa Kemal. Nutuk. sad. E. Semih Yalçın, Ankara: Berikan Yayınevi, 6. Baskı, 2022.
• Ayna, Bayram. “Millî Mücadele Yıllarında Koçgiri Aşireti Reisi Alişan Bey’in Faaliyetleri”. Aka-demik Tarih ve Düşünce Dergisi, 5 (18), (Aralık, 2018), 210-231.
• Boztaş, Asena. “Wilson İlkeleri’nin Türk Dış Politikasına Yansımaları: Realist ve Pragmatist Bir Perspektif”. Gazi Akademik Bakış, 7/14 (Haziran, 2014), 163-176, https://doi.org/10.19060/gav.31799.
• Cumhuriyet’in Gözüyle Kürt Meselesi-7. Genelkurmay Belgelerinde Kürt İsyanları Pülümür- Dersim İsyan ve Harekâtları-Alınan Dersler II. İstanbul: Kaynak Yayınları, 3. Basım, 2012.
• Duman, Mehmet Zeki. “Fransız Devriminin Politik Sonuçları ve Tocqueville’in Devrime İlişkin Görüşleri”. Sosyoloji Dergisi, 19, (Mart, 2008), 103-119.
• Durkheim, Émile. İntihar. çev. Özer Ozankaya, İstanbul: Cem Yayınevi, 2002.
• Durkheim, Émile. Sosyoloji Dersleri. çev. Ali Berktay, İstanbul: İletişim Yayınları, 2006.
• Durkheim, Émile. Toplumbilimin Yöntem Kuralları. çev. Özer Ozankaya, İstanbul: Cem Yayınevi, 2013.
• Emiroğlu, Hüseyin. “Fransız Devriminin Osmanlı Devleti Üzerine Etkisi ve Sonuçları”. Muhafa-zakâr Düşünce Dergisi, 3 (12), (Mart, 2007), 117-146.
• Erdem, Özgür. Dersim Yalanları ve Gerçekler. İstanbul: İleri Yayınları, 2012.
• Erim, Nihat. Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1/551-552, 1953.
• Fanon, Frantz. Yeryüzünün Lanetlileri. çev. Şen Süer, İstanbul: Versus Kitap, 2007.
• Genelkurmay. Türk İstiklâl Harbi. Ankara: Genelkurmay Başkanlığı Harb Tarihi Dairesi Resmî Yayınları, VI, 1964. Gözcü, Alev. “I. Dünya Savaşı ve Osmanlı Devleti’nin Gündelik Hayatından Kesitler”. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 16/32 (Ağustos, 2016), 133-167.
• Hacısalihoğlu, Mehmet. “Sırbistan/II. Tarih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/121-126. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Hallı, Kurmay Albay Reşat. (1972). Türkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar. (1924-1938), Ankara: Ge-nelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Resmî Yayınları, 1972.
• Kedourie, Elie. Avrupada Milliyetçilik, çev. M. Halûk Timurtaş. Ankara: Millî Eğitim Basımevi, 1971.
• Kızıldağ Soileau, Dilek. Koçgiri İsyanı Sosyo-Tarihsel Bir Analiz. İstanbul: İletişim Yayınları, 2017.
• Le Bon, Gustave. Kitleler Psikolojisi. Yayına Hazırlayan: Yunus Ender, İstanbul: Hayat Yayıncılık, 1997.
• Marx Karl- Engels Friedrich. Komünist Manifesto. çev. Tanıl Bora, İstanbul: İletişim Yayınları, 2018.
• Muhammed Emin Zeki Beg. Kürtler ve Kürdistan Tarihi. çev. Vahdettin İnce, Mehmet Dağ, Reşat Adak, Şükrü Aslan, İstanbul: NûBihar, 11. Baskı, 2018.
• Nietzsche, F. Güç İstenci Bütün Değerleri Değiştiriş Denemesi, çev. Sedat Umran, İstanbul: Birey Yayıncılık, 2002.
• Nietzsche, Friedrich. Putların Alaca Karanlığı. çev. Mustafa Tüzel, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kül-tür Yayınları, 2010.
• Nuri Dersimi. Kürdistan Tarihinde Dersim. Halep: Ani Matbaası, 1952.
• Nuri Dersimi. Dersim ve Kürt Milli Mücadelesine Dair Hatıratım. haz. Mehmet Bayrak, Ankara: Öz-Ge Yayınları, 1992.
• Öz, Baki. Kurtuluş Savaşı’nda Alevi-Bektaşiler. İstanbul: Can Yayınları, 4. Baskı, 1995.
• Öz, Baki. Belgelerle Koçgiri Olayı. İstanbul: Can Yayınları, 1999.
• Şimşir, Bilal N. Kürtçülük 1787-1923. Ankara: Bilgi Yayınevi, 2. Basım, 2007.
• Şimşir, Bilal N. Kürtçülük II 1924-1999. Ankara: Bilgi Yayınevi, 2009.
• Tunaya, Tarık Zafer. Türkiye’de Siyasal Partiler, 2. Baskı, 2/188-199, 1988. İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları.
• Tuncel, Metin. “Elazığ/Bugünkü Elazığ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/552-554, 1994. İstanbul: TDV Yayınları.
• Tuncel, Metin. “Tunceli”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/378-380, 2012. İstanbul: TDV Yayınları. Ulubelen, Erol. İngiliz Gizli Belgelerinde Türkiye. İstanbul: Çağdaş Yayınları, 1982.
• Uluğ, Naşit Hakkı. Derebeyi ve Dersim, İstanbul: Kaynak Yayınları, 2009.
• Uzun, Turgay. “Osmanlı Devleti’nde Milliyetçilik Hareketleri”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, IV, (Haziran, 2000), 257-275.
• Üste, Nazmi. “Wilson Prensipleri’nin Osmanlı İmparatorluğu Sonrası Anadolu’da Ulus-Devlet İnşaa Çabalarına Etkisi Bağlamında Lozan Mübadelesi”, Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, 180/180, (Ocak, 2014), 33-48.
• Van Dijk, Teun Adrianus. “Critical discourse analysis.” Handbook Of Discourse Analysis, ed. D. Tannen, D. Schiffrin, & H. Hamilton, 352-371, Oxford: Blackwell, 2001.
• Yayman, Hüseyin. Türkiye’nin Kürt Sorunu Hafızası. İstanbul: Doğan Kitap, 4. Baskı, 2016.
• Yılmaz, Ahmet Yusuf. “Millî Mücadele Döneminde Cemiyetlerden Bazıları ve Kuruluş Nedenle-ri”, Turkish Studies-Social Sciences, 15/6, (2020), 3257-3272, 10.47356/turkishstudies.45745.
• Yılmazçelik, İbrahim. Administrative Structure In The Historical Period of Dersim Sanjak, Tarih ve Gelecek Dergisi, 2/1, (2016), 8-49, https://doi.org/10.21551/jhf.v2i1.5000175938.
• (URL1-),“Habertürk”, “https://www.haberturk.com/yazarlar/murat-bardakci/691741-bu-rapor uygulanmis-olsaydi-bugun-dersimin-acilarini-tartismayacaktik” Erişim Tarihi: 27.05.2023.
• Weber, Max. Ekonomi Toplum. çev. Latif Boyacı, İstanbul: Yarın Yayınları, 2012.