PATRONA İSYANI VE YENİÇERİLER: DÖRT GÖZLE BEKLENEN İHTİLALİN OSMANLI TAHTININ KÂBUSUNA DÖNÜŞMESİ

Yıl 2022, Cilt: 27 Sayı: 52, 71 - 126, 27.08.2022

Abdulkasim Gül

https://doi.org/10.20519/divan.1003243

Öz

XVII. yüzyılın başından itibaren belli aralıklarla, Osmanlı sultanını hedef alan, tahtın el değiştirmesine sebep olan ihtilal veya isyanlar gerçekleşti. Bahsedilen niteliklere sahip hareketlerden biri olan 1730 Patrona İsyanı, bu makalenin mevzusudur. İsyan; Osmanlı siyasi yapısında var olan muhalefet geleneğini taşıyıp taşımadığı, isyancıların hususi vasıfları ve dayandıkları kesimler, sultanı-iktidarı tehdide getirdiği yeni özellikler bakımlarından incelendi. Yeniçeriliğin siyasi ve toplumsal yapıda muhalefet-iktidar tesisi bakımından temel güç haline gelmesinin kapıkulluktaki dönüşümle bağlantısı kurulmaya çalışıldı. Sultan III. Ahmed ve sadrazamı Damat İbrahim Paşa’nın uzun iktidarının, Osmanlı toplumu ve siyasi hayatında isyan veya ihtilal hareketlerini meşru kılan şartlara sahip olduğundan sebeplerle bağlı olmayan alt sınıf küçük bir asker grubunun öncülüğündeki isyancılar tarafından yıkıldığı tespiti yapıldı. Çalışmada literatüre hâkim olan düşüncenin aksine isyanın payitahttaki herhangi bir kurumsal güç merkezine dayanmadan tertipsizce çıkarıldığı, bu vasıflarından dolayı isyancıların kontrolden çıktıkları ancak yine bu vasıfları sebebiyle kolay şekilde ortadan kaldırıldıkları kanaatine varıldı. Geçici şekilde bastırılmakla beraber isyanın daha önce şekillenen toplumsal yapının iktidar karşıtlığına dönüşmesi için bir kırılma olduğu, yeni gelişen şartlarda tahta olan tehdidin canlı kaldığı ve XVIII. yüzyıl sonu itibariyle mücadelenin taşraya da taşındığı neticesi elde edildi.

Anahtar Kelimeler

İsyan, Meşruiyet, III. Ahmed, Damat İbrahim Paşa, Patrona Halil, Yeniçerilik, Arnavutlar.

Kaynakça

• Ali Emiri: Sultan I. Mahmud: 12019, 21377. Bab-ı Asafi:Mühimme Defterleri: 135, 136, 138, 139, 147, 155, 176. Kalebend Defterleri: 14, 16, 43, 44. Bab-ı Defteri:Yeniçeri Kalemi Evrakları: 97, 101, 102, 108, 267. Cevdet :Askeriye: 52738. Dahiliye: 5071. Maliye: 29465. Zaptiye: 2485. Maliyeden Müdevver Defterler: 3932, 17038. Meşihat Şeriyye Sicil Defterleri: 5814.
• III. Ahmed’in Hatt-ı Hümâyûn Mecmuası, (İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, TY, nr.6094, vrk. Ib-30a), (haz. Muhammed Dervişoğlu), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Mezuniyet Tezi, İstanbul 1974, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, no 10506.
• 1730 Patrona İhtilâli Hakkında Bir Eser Abdi Tarihi, (yay. haz. Faik Reşit Unat), TTK Basımevi, Ankara 2014.
• Aktepe, Münir, Patrona İsyanı (1730), Altınordu Yayınları, İstanbul 2016.
• Aktepe, Münir, “1727-1728 İzmir İsyanına Dair Bazı Vesîkalar”, Tarih Dergisi, S. 8, 71-98.
• Altınay, Ahmet Refik, Lâle Devri, MEB Basımevi, Ankara 1973.
• Anonim Osmanlı Tarihi, (yayına hazırlayan Abdülkadir Özcan), TTK Basımevi, Ankara 2000.
• Câbî Ömer Efendi, Câbî Târihi, I (haz. Mehmet Ali Beyhan), TTK Basımevi, Ankara 2003.
• Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Devlet Adamlarına Öğütler-Nesâyihü’l- Vüzerâ vel Ümerâ, (derleyen ve çeviren Hüseyin Ragıp Uğural) Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1987.
• Derin, Fahri, “Kabakçı Mustafa Ayaklanmasına Dair Bir Tarihçe”, Tarih Dergisi, S. 27, (Haziran 2011), 99-110.
• Destarî Sâlih Tarihi, (yay. Bekir Sıtkı Baykal), TTK, Ankara 1962.
• Georg Ogulukyan'ın Ruznamesi, (tercüme ve notlar Hrand D. Andreasyan), Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1972.
• Göynüklü Ahmed Efendi, Târîh-i Göynüklü, (haz. Songül Çolak-Metin Aydar), TYEKB Yayınları, İstanbul 2019.
• Graf Marsilli, Osmanlı İmparatorluğunun Zuhur ve Terakkisinden İnhitatı Zamanına Kadar Askeri Vaziyeti, (Türkçeye çeviren Kaymakam Nazmi) Büyük Erkânıharbiye, Ankara 1934.
• Abdulkasim Gül, 18. Yüzyılda Yeniçeri Teşkilatı, Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Erzurum 2020.
• Karal, Enver Ziya, “Tanzimat’tan Evvel Garplılaşma Hareketleri”, Tanzimat, I, İstanbul 1999, 13-30.
• Karahasanoğlu, Selim, A Tulıp Age Legend: Consumer Behavıor And Materıal Culture In The Ottoman Empıre (1718-1730), State University Of New York At Bihghampton, 2009.
• Kelemen Mikes, Türkiye Mektupları, (terc. Sadrettin Karatay), TTK, Ankara 2014.
• Mehmed Halife, Tarih-i Gılmanî, (haz. Ertuğrul Oral), Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2000.
• Patrona Halil İsyanı, Diyarbakır Ziyâ Gökâlp Yazma. Kütüphanesi, No. 479/1.
• Mustafazade, Tofig, Bir Yabancının Gözü İle Eylül 1730 İstanbul İsyanı, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları Yıl: 2018/1, Cilt:17, Sayı: 33 Sf. 1-27.
• Mü’minzâde Seyyid Ahmed Hasîb Efendi, Ravzatü’l-Küberâ, (yay. haz. Mesut Aydıner), TTK Basımevi, 2003.
• Olsen, Robert W., “Esnaf ve Patrona Halil İsyanı (1730): Osmanlı Siyasetinde Bir Eksen Kayması mı?”, Doğu Batı, Mayıs-Ağustos 2018, Yıl 21, S. 85, 217-230.
• Patrona Halil İsyanı, Diyarbakır Ziyâ Gökâlp Yazma. Kütüphanesi, No. 479/1.
• Saray Günlüğü (25 Aralık 1802-24 Ocak 1809) (haz. Mehmet Ali Beyhan, Doğu Kütüphanesi Yayınevi, İstanbul 2007.
• Shay, Mary Lucille, Venedik Balyoslarının Bakışıyla Lale Devri ve Sonrası (1720-1734), (çev. Münir Akın), Ark Yayınları, İstanbul 2009.
• Silâhdar Fındıklılı Mehmed Ağa, Nusretnâme, (haz. Mehmet Topal), Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2001.
• Şem‘dânî-zâde Fındıklılı Süleyman Efendi, Târihi Mür’i’t- Tevârih, I, (haz. M. Münir Aktepe), İÜEF Matbaası, İstanbul 1976.
• Vak‘anüvis Subhî Mehmed Efendi, Subhi Tarihi Sâmi ve Şâkir Tarihleri İle Birlikte, (İnceleme ve Karşılaştırmalı Metin), (haz. Mesut Aydıner), Kitabevi Yayınları, İstanbul 2007.
• Vakı‘a Takrîri Binyüzkırküç’te Terkîb Olunmuştur (haz Selim Karahasanoğlu) Journal of Turkish Studies, Harward Universtity, 2009.
• Yaşar, Ahmet, “18. Yüzyıl Osmanlı İstanbul’unda Hamam Tellakları Üzerinde İktidarın Gözetimi”, Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi, Cilt 7, Sayı 18, Temmuz 2020, 405-417.
• Yılmaz, Hakan, Patrona Vak‘ası hakkında Yazılmış Kısa Kronikler ve Devrin Vak‘anüvisi Küçük Çelebi-zâde İsmâil ‘Asım’ın Tarîhçesi, Doğu Batı, Yıl 21, Sayı 85, Mayıs-Temmuz 2018, 180-216.
• Yılmaz, Hakan, İsyânın Gölgesindeki İstanbul: Yeni Arşiv Belgeleri Işığında 1730 Patrona İsyânı, Osmanlı İstanbul’u IV, 29 Mayıs Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2016.