Çeviribilimde Bilişsel Yaklaşımlar Çeviribilim ve Uygulamalarında Çevirmen Odaklı Yaklaşım ve Bilişsel Yönelimlere Bir Üst Bakış

Yıl 2013, Cilt: 1 Sayı: 2, 29 - 40, 31.12.2013

Rahman Akalın

Öz

‘Çeviribilim’ olarak adlandırılan
araştırma alanında geride bırakılan son birkaç on yıla bakıldığında bilim  ve kültürde yaşanan kimi olay ve gelişmelerin
Almanya ve Avrupa merkezli ‘çeviri’ araştırmalarına yön verdiği söylenebilir.
Bilişim konusundaki gelişmeler, eylem kuramının ve iletişimbilimin dönüşümü,
işlevselciliğin yeniden yorumlanması; edimbilimin evrimi, bilişsel felsefedeki
yeni gelişmeler, yeni bakış açılarını ortaya çıkarmıştır. Bu bakış açılarının
birer sonucu olarak ‘çeviribilim’ olarak adlandırılan çeviri odaklı
düşünmelerde yeni ağırlık noktaları ve buradan hareketle ‘kuram’ ya da
‘yaklaşım’  biçimindeifade edilen
çalışmalar oluşmuştur.

   Kuramcıların belli olgulara bakış
açıları onların nesneye yaklaşım biçimlerini ve algılarını etkiler. Çeviri
olgusuna dönük savlar ortaya koyan kuramcılara bakıldığında ‘olgular bütünü’ ya
da ‘karmaşık olgu’ olarak değerlendirilebilecek bir olguya dair farklı yaklaşım
ve tutum alışlardan söz edilmektedir.

   Bu noktada, karmaşık bir dünyayı temsil eden
çok boyutlu bir olgu olarak ‘çeviri’nin kendine özgü niteliği, 90’lı yıllardan
başlayarak günümüze kadar gelen süreçte, ‘çeviribilimin’ psikoloji alanı ile
ilişkilendirilmesi sonucunu beraberinde getirmiştir. Bu çerçevede
araştırmaların ilgisi, ‘çeviri gerçekliği’nde merkeze oturtulan ‘çevirmen’e
yönelmiş, ‘çevirmen’in bir ürün olarak ‘çeviri’yi hangi tutum ve ruhsal duruma
dayanarak ortaya koyduğuna ilişkin araştırma yönelimi önem kazanmıştır. “Belli
koşullar altında bir çevirmeni belli bir çeviri çıktısına, diğer bir deyişle
belli bir çeviri metne götüren olay örgüsü nedir?” ya da “çeviri sırasında
hangi zihinsel işlemler gerçekleşiyor?” gibi sorulardan hareket eden
yaklaşımların bir üst bakışla ele alınması bu çalışmanın ana konusunu
oluşturmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Çeviribilim, çeviri, bilişsel, bilişbilim, biliş

Cognitive Approaches in Translation Studies: An Overview To Cognitive Orientation As Part Of Translator Oriented Approach in Translation Studies

Öz

When we look at the last few
decades of the research field named as ‘translation studies’, it can be
suggested that some affairs and developments in science and culture led to
‘translation studies’ based in Europe and especially in Germany. The
developments in informatics, the transformation of the communicative action
theory and communication studies, the reinterpretation of functionalism, the
evolution of pragmatics, and the new developments in cognitive philosophy
revealed new point of views. As a consequence of these points of views new
focal points in the translation oriented thinking is named as ‘translation
studies’, and therefore new studies called as ‘theory’ and ‘approach’ emerged.

   The point of views of theorists to the specific facts affect their
attitudes to the object and perceptions. The theorists suggesting arguments on
translation fact have various approaches and attitudes. Translation fact can be
evaluated as ‘a completion of facts’ and ‘a complex fact’.

   ‘Translation’
representing a complex world is a complex fact. As a consequence of the
complexity of translation fact‚ translation has been associated with psychology
since the 90s. In this  context the
researches turned their attention to ‘translator’ placed in center. The
researches oriented on the attitude and psychological state on which
‘translator’ based while producing ‘translation’. This article discusses with
an overview the approaches arising from such questions as “What stages take a
translator to a specific translation output, in other words to a specific
translated text, under specific conditions?” or “What mental processes occur
during translation?”

Anahtar Kelimeler

translation studies, translation, cognitive, cognitive science, cognition

Kaynakça

• Atkinson, Rita L. / Atkinson Richard C. / Hilgard Ernest R. (1995): Psikolojiye Giriş II. (K. Atakay, M. Atakay ve A. Yavuz, Çev.). İstanbul: Sosyal Yayınlar.
• Aydın, Ayhan (2004): Gelişim ve Öğrenme Psikolojisi. Ankara: Tekağaç Eylül Yayıncılık.
• Baddeley, Alan D. (1979): Die Psychologie des Gedächtnisses. Stuttgart: Ulmer.
• Doğan, Aymil (2009): Sözlü Çeviri Çalışmaları ve Uygulamaları. Ankara: Siyasal Yayınevi.
• Doğan, Aymil / Arumi Ribas, Marta / Mora-Rubio, Begonya (2009): “Metacognitive Tools In Interpreting Training: A Pilot Study”. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi. 26/1. Ankara, s. 69-84.
• Ginsburg, Herbert / Opper, Sylvia (1975): Piagets Theorie der geistigen Entwicklung. Stuttgart: Ernst Klett Verlag.
• Hönig, Hans G. (1989): “Die übersetzerrelevante Textanalyse.” İçinde: F. G. Königs (Yay.): Übersetzungswissenschaft und Fremdsprachenunterricht. Neue Beiträge zu einem alten Thema, Goethe Institut, München, 1989, s. 121 – 145.
• Hönig, Hans G. (1990): “Sagen, was man nicht weiß – wissen, was man nicht sagt. Überlegungen zur übersetzerischen Intuition”. İçinde: R. Arntz/G. Thome (Yay.) Übersetzungswissenschaft. Ergebnisse und Perspektiven. Festschrift für Wolfram Wilss. Tübingen 1990, s. 152 – 161.
• Hönig, Hans G. (1992): “Çeviri, Çeviri Yapılarak Öğrenilmez. Çeviride bir Ön Eğitimin Gerekliliğini Savunma”. Metis Çeviri, Sayı: 19, 1992, s. 65 – 76.
• Hönig, Hans G. (1993): “Vom Selbst-Bewußtsein des Übersetzers”. İçinde: J. Holz-Mänttäri/C. Nord (Yay.): Traducere Navem. Festschrift für Katharina Reiß, Tampere 1993, s. 77 – 90.
• Hönig, Hans G. (1995): Konstruktives Übersetzen. Tübingen.
• Kautz, Ulrich (2000): Handbuch Didaktik des Übersetzens und Dolmetschens. Iudicium, s. 308 – 311.
• Kovtyk, Bogdan (1997): “Lern- und Behaltenstechniken im Übersetzungsvorgang. Eine psycholinguistische Betrachtung am Beispiel des Lesen-in-Übersetzen.” İçinde: Fleischmann, Eberhard et al. (Yay.): Translationsdidaktik. Grundfragen der Übersetzungswissenschaft. Tübingen: Narr Verlag. s. 612 – 615.
• Königs, Frank G. (1989): “Übersetzungsdidaktik und Psycholinguistik. Gedanken und Befunde zu einer ebenso zwangsläufigen wie notwendigen Verbindung”. İçinde: F.G. Königs (Yay.): Übersetzungswissenschaft und Fremdsprschenunterricht. Neue Beiträge zu einem alten Thema, Goethe Institut München 1989, s. 147 – 178.
• Königs, Frank G. (1993): “Text und Übersetzer. Wer macht was mit wem?” İçinde: J. Holz-Mänttäri/C. Nord (Yay.): Traducere Navem. Festschrift für Katharina Reiß, Tampere 1993, s. 229 – 248.
• Krings, Hans P. (1986): Was in den Köpfen von Übersetzern vorgeht. Eine empirische Untersuchung zur Struktur des Übersetzungsprozesses an fortgeschrittenen Französischlehrern. Tübingen.
• Krings, Hans P. (1988): “Blick in die “Black Box” – Eine Fallstudie zum Übersetzungsprozess bei Berufübersetzern”. İçinde: Arntz (Yay.) Textlingusitik und Fachsprache. AILA-Symposion, Hildesheim 1988, s. 393 – 412.
• Kurultay, Turgay (1995): “Çevirmen Çevireceği Metni Nasıl Okursa Okumuş Olur? Ya da Çeviri Sürecinde Bir Ön Aşama Olarak ‘Çeviri Amaçlı Metin Çözümlemesi’ Var Mıdır?. ” İçinde: (Yay. Haz.) Işın Bengi Öner: Çeviribilim 1. Çeviri Eğitiminde Özgün Metni Yorumlama, Çeviri Metni Oluşturma Sürecine Yönelik Yöntem Önerileri. Bursa 1995, s. 111 – 124.
• Kurz, Ingrid (1996): Simultandolmetschen als Gegenstand der interdisziplinären Forschung, Wien: WUV-Univ.-Verl.
• Kußmaul, Paul (1993): “Empirische Grundlagen einer Übersetzungsdidaktik: Kreativität im Übersetzungsprozess”. İçinde: J. Holz-Mänttäri/C. Nord (Yay.): Traducere Navem. Festschrift für Katharina Reiß, Tampere 1993, s. 275 – 286.
• Kußmaul, Paul (1995): Training the Translator. Amsterdam/Philadelphia.
• Kußmaul, Paul (1997): “Die Rolle der Psycholinguistik und der Kreativitätsforschung bei der Untersuchung des Übersetzungsprozesses”. İçinde: Fleischmann, Eberhard et al. (Yay.): Translationsdidaktik. Grundfragen der Übersetzungswissenschaft. Tübingen: Narr Verlag. s. 605 – 611.
• Kußmaul, Paul (2001): Kreatives Übersetzen. Tübingen: Stauffenburg.
• Luckmann, Thomas (1974): “Einleitung”. İçinde: Johannes Helm (Yay.): Lew Semjonowitsch Wygotsky. Denken und Sprechen (übersetzt von Gerhard Sewekow). s. 9-21. 5. Auflage. Berlin: AkademieVerlag.
• Madi, Bülent (2006): Öğrenme Beyinde Nasıl Oluşur? İstanbul: Morpa.
• Mounin, George (1967): Die Übersetzung. Geschichte, Theorie, Anwendung. München: Nymphenburg.
• Piaget, Jean (1952): The origins of intelligence in children, New York: International Universities Pres.
• Reiss, Katharina (1976): Texttyp und Übersetzungsmethode. Der operative Text. Kronberg. Heidelberg.
• Rose, Steven (2008): 21. Yüzyılda Beyin. (L. C. Yılmaz, Çev.). İstanbul: Evrensel Basım Yayın.
• Snell-Hornby, Mary (yay.) (1986) ve ikinci baskı (1994): Übersetzungswissenschaft – Eine Neuorientierung. (2. baskı) Tübingen – Basel: UTB –Wissenschaft, Francke Verlag.
• Stolze, Radegundis (1997): Übersetzungstheorien. Eine Einführung. 2. Aufl., Tübingen: Narr Verlag.
• Vermeer, Hans (1986): Übersetzen als kultureller Transfer. Snell- Hornby (yay.), s.: 30-53.
• Wilss, Wolfram (1988): Kognition und Übersetzen. Zu Theorie und Praxis der menschlichen und maschinellen Übersetzung. Tübingen.
• Wilss, Wolfram (2000): “Interdisziplinarität: ein neues übersetzungswissenschaftliches Paradigma?” İçinde:
• Peter A. Schmitt. (Yay.): Paradigmenwechsel in der Translation: Festschrift für Albrecht Neubert zum 70. Geburtstag (s. 265 – 279) – Tübingen: Staufenburg.
• Wotjak, Gerd (1997): “Kommunikative und kognitive Aspekte des Übersetzens”. İçinde: Fleischmann, Eberhard et al. (Yay.): Translationsdidaktik. Grundfragen der Übersetzungswissenschaft. Tübingen: Narr. S. 46 – 53.
• Zybatow, Lew N. (1997): “Bausteine zu einer kognitiven Translationslingustik”. İçinde: Fleischmann, Eberhard et al. (Yay.): Translationsdidaktik. Grundfragen der Übersetzungswissenschaft. Tübingen: Narr Verlag. s. 67 – 75.
• Zybatow, Lew N. (2004): “Methodologie der Translationswissenschaft und Methoden der Translation”. İçinde: Translation Theory und Methodology. Abstracts. EU High Level Scientific Conference Series on Text and Translation, 6–8 May. Saarbrücken.