İslâm ve Türk Uygarlığında Makine Tarihi

Yıl 2018, Sayı: 14, 1 - 19, 14.12.2018

Melek Dosay Gökdoğan Remzi Demir

Öz

İnsan yaşamını kolaylaştıran düzenekler olarak makineler, en ilkel biçimleriyle tarihin eski çağlarına kadar geri gider. Kuramsal bilgiden bile eski oldukları söylenebilir, çünkü doğa ile mücadelesinde insanın en büyük yardımcıları bu tür araçlar ve düzenekler olmuştur. Özellikle İskenderiye Çağından itibaren belirginlik kazanan bu araçlar Romalılarla birlikte daha gelişmiş bir düzeye ulaşmışlardı. Ortaçağda ise İslâm Dünyasında daha önce hiç denenmemiş ya da yapılmamış makine ve otomat örnekleriyle karşılaşılmaktadır. El-Cezerî’nin kitabı makine tarihinde bir dönüm noktası olarak kabul edilir. Ancak ondan sonra da, meşhur Osmanlı bilgini Takiyüddîn örneğinde de görüldüğü üzere bu tür eserler kaleme alınmıştır. Mensubu olduğumuz uygarlık çevresinde teknolojinin bu alanının gelişim süreci, bu yazının konusudur.

Anahtar Kelimeler

Makine Tarihi, Teknoloji Tarihi, Cezeri

History of Machine in Islamic and Turkish Civilisation

Öz

Machines as mechanisms making easy human life, in their most primitive forms, go back to the ancient ages. It is possible to say that they are older than theoretical knowledge, because one received support from these devices in his struggle with nature. These devices had been developed in hands of Roman engineers after Alexandrian times. We met new machines that have been never appeared previously in Medieval Islam. The book of Ingenious Machines by Al-Jazarî was a turning point in the history of machine. Other machine works also had been written after Al-Jazarî like that of Taqi al-Dîn. The subject of this text is the process of development of machines in Islamic and Ottoman civilizations.

Anahtar Kelimeler

History of machine, History of technology, Cezeri

Kaynakça

• Ahmad, Hassan. (1976). Taqi Al-Din and Arabic Mechanical Engineering with The Sublime Methods of Spiritual Machines. An Arabic Manuscript of the Sixteenth Century, Institute for the History of Arabic Science, University of Aleppo.
• Al-Hassan, Ahmad Y. and. Hill. (1986) Donald R. Islamic Technology, Cambridge: Cambridge University Press.
• Al-Hassanî, Salim T S (ed.). (2010). 1001 İcat Dünyamızda İslam Mirası, Çev.: Salih Tahir, Foundation for Science, Technology and Civilisation.
• Anhegger, Robert. (1949). “İstanbul Su Yollarının İnşasına Aid Bir Kaynak: Eyyûbî’nin Menâkıb-ı Sultan Süleyman’ı”, İstanbul Üniversitesi Tarih Dergisi, Cilt 1, Sayı 1, İstanbul.
• Başaran, Vural. (2016) “Bir Osmanlı Savaş Aleti: Ateş Püskürten Silah Tulumbalar”, Bilim ve Ütopya, Sayı 265.
• Bayramoğlu, Ali Ağa. (2013) Ümmü’l-Gazâ Harp Sanatı ve Aletleri, Yayına Hazırlayanlar: Salim Aydüz, Şamil Çan, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Cezeri, (1990) Olağanüstü Mekanik Araçların Bilgisi Hakkında Kitap, Tıpkı Basım, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları 1207, Bilim ve Teknoloji Dizisi 2.
• Evliya Çelebi. (1314). Seyahatnâme, İstanbul, Cilt 1.
• Farabî, (1990) İhsâ’ü’l-Ulûm (İlimlerin Sayımı), Çeviren: Ahmet Ateş, İstanbul.
• Fazlıoğlu, İhsan ve Koç, Mustafa. (2014) Tercüme-i Hiyel, İnceleme-Çeviri Yazı-Tıpkıbasım, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Hill, Donald R. (1979). The Book of Ingenious Devices by the Banû (Sons of) Musâ bin Shakir, Reidel Publishing Company. İhsanoğlu, Ekmeleddin. (1996). “Endülüs Menşe’li Bazı Bilim Adamlarının Osmanlı Bilimine Katkıları”, Büyük Cihad’dan Frenk Fodulluğuna, İstanbul.
• İzzet, Mehmed. (1893). Fenn-i Mihanik, İstanbul.
• James, David. (1978). “The Manual de Artilleria of al-Ra’is Ibrahim b. Ahmad al-Andalusî with Particular Reference to Its Illustrations and Their Sources”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Cilt 41, Sayı 2.
• Kut, Turgut. (1979). “Ülkemizde Yangın Tulumbasını İlk Kez İmal Eden Gerçek Davud’un ve Bazı Tulumbacıların Mezar Taşları”, İ.Ü. Tarih Dergisi, Sayı 32.
• Landels, J.G. (1996). Eski Yunan ve Roma’da Mühendislik, Çeviri: Barış Bıçakçı, Ankara.
• Marsilli, Graf. (1934) Osmanlı İmparatorluğu’nun Zuhur ve Terakkisinden İnhitatı Zamanına Kadar Askerî Vaziyeti, Çeviren: M. Kaymakam Nazmi, Ankara.
• Mieli, Pierre Brunet-Aldo. (1935). Historie des Sciences Antiquité, Payot/Paris.
• Redhouse. (1978) Turkish and English Lexicon, İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Sayılı, Aydın. (1966) Mısırlılarda ve Mezopotamyalılarda Matematik, Astronomi ve Tıp, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Sezgin, Fuat. (2007) İslam’da Bilim ve Teknik, Çev. Abdurrahman Aliy, Cilt III ve V, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı ve Türkiye Bilimler Akademisi.
• Takiyüddîn, El-Turuk el-Seniyye fi el-Âlât el-Rûhâniyye, Kandilli Rasathanesi, nr. 96.
• Taşköprülüzâde. (1030/1620). Mevzuâtü’l-Ulûm, Türkçeye Çeviren: Kemâleddîn Mehmet Efendi.
• Tekeli, Sevim, Dosay, Melek, Unat, Yavuz. (2002). Bedî‘ûz-Zamân Ebû’l-‘İzz İsmâ‘îl b. er-Rezzâz el-Cezerî, El-Câmi‘ Beyne’l-‘İlm ve’l-‘Amel En-Nâfi‘ fî Es-Sınaâ‘ti’l- Hiyel, Ankra: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Tekeli, Sevim. (2002). 16’ıncı Yüzyılda Osmanlılarda Saat ve Takiyüddin’in “Mekanik Saat Konstrüksüyonuna Dair En Parlak Yıldızlar” Adlı Eseri, Ankara: Kültür Bakanlığı Başvuru Eserleri.