XVIII. YÜZYILDA DEVLET VE TOPLUM İLİŞKİSİNE BİR ÖRNEK: ADANA SANCAĞI ÖRNEĞİNDE İLTİZAM SİSTEMİNİN YENİ YÖNETİCİLERİ

Yıl 2022, Cilt: 62 Sayı: 1, 630 - 665, 25.06.2022

Mehtap Çelik

https://doi.org/10.33171/dtcfjournal.2022.62.1.25

Öz

Çalışmamızın amacı, 18. yüzyılda Osmanlı mâliyesinde iltizâm sistemi içerisindeki yeni uygulamaların taşra idaresindeki kullanımının, devlet ve toplum ilişkilerini ne biçimde değiştirdiğini ve dönüştürdüğünü ortaya koyabilmektir. Bu bağlamda 18. yüzyılda devlet ve toplum ilişkilerinin boyutunu değerlendirebilmek için, yönetim düzeneğinin hem birbirleriyle hem de toplumla olan ilişkileri, uzlaşı kavramı çerçevesinde çözümlenmiştir. Sonuç olarak taşradaki ehl-i örf halkalarına yenilerinin eklenmesiyle yetki çatışmalarının arttığı ve bu halkaların hem birbirleriyle hem de devletle olan uzlaşılarının kuramda ve pratikte farklılaştığı görülmüştür. Elimizdeki veriler, devlet ve toplum ilişkilerinde uzlaşıdan çok, problemlerin devam ettiğini göstermiştir. Nihâyetinde uzlaşı kavramı çerçevesindeki uygulamaların kuramda ve pratikte nasıl gerçekleştiği sorunsalının analizi sonucunda diyebiliriz ki, taraflar arasında bir anlaşma zemini sağlanmaya çalışılsa da uzlaşı kuralı çoğu zaman ihlâl edilmiş, mâlikâne uygulaması ile getirilmeye çalışılan uzlaşı alanı çoğunlukla kuramda kalmıştır. Nitekim mâlikâne uygulaması kapsamında ortaya çıkan yeni taşra yöneticilerinin başka bir söylemle devlet otoritesinin yeni temsilcilerinin, ellerindeki yetkileri iltizâm sistemindeki mültezim profilinden farklı bir şekilde kullanamadıkları görülmüştür. Esâsen idarî ve malî organizasyonda devletin yardımcısı olan mültezimlerin, iltizâm sisteminde olduğu gibi kısa süreli olarak atanmaları, kendi menfaatlerinin ön plana çıkmasına ve nihâyetinde 18. yüzyılın bu yeni ve etkili aktörlerinin, iltizâm sistemi içinde edindikleri nüfûz ve servet yoluyla devlet ve toplum ilişkilerine farklı bir boyut kazandırmalarına neden olmuştur.

Anahtar Kelimeler

İltizâm, Devlet ve Toplum, 18. Yüzyıl, Adana Sancağı

AN EXAMPLE OF THE RELATIONSHIP BETWEEN STATE AND SOCIETY IN THE 18TH CENTURY: THE NEW ADMINISTRATORS OF THE İLTİZÂM SYSTEM IN THE CASE OF ADANA SANJAK

Öz

The aim of our study is to expose how the use of the new practices in the iltizâm (tax farming) system in the Ottoman finance in the 18th century in the provincial administration changed and transformed the state and society relations. In this context, in order to evaluate the dimension of the state and society relations in the 18th century, the relations of the administrative mechanism with each other and with the society were analyzed within the framework of the concept of consensus. As a result, it has been observed that the conflicts of authority increased with the addition of the newcomers to the rings of ahl-i ‘urf in the countryside, and the reconciliations of these rings with each other and with the state differed both in theory and in practice. The data in hand showed that the problems continue rather than consensus in the state and society relations. Overall, the result of the analysis of the problematic of how the practices within the framework of the concept of consensus are realized in theory and in practice shows that although an agreement was tried to be established between the parties, the consensus rule was often violated, and the consensus ground that was tried to be brought with the mansion practice remained mostly in theory. As a matter of fact, it has been seen that the new provincial administrators, in other words, the new representatives of the state authority, who emerged within the scope of the mansion practice, could not use their powers in a different way from the mültezim (taxpayer) profile in the iltizâm system. In fact, the short-term appointment of mültezims, who are the assistants of the state in administrative and financial organization, as in the iltizâm system, brought their own interests to the fore and finally, led to the addition of a different dimension to the state and society relations by these new and influential actors of the 18th century through the influence and wealth they acquired in the iltizâm system.

Anahtar Kelimeler

Tax farming, State and Society, 18th century, Adana Sanjak

Kaynakça

• Referans1 Cevdet Maliye (BOA, C.ML), 480/19570, Evâ’il-i R/1177.
• Referans2 Cevdet Timar (BOA, C.TZ), 164/8165, 3/Ş/1184.
• Referans3 İbnülemin Dahiliye (BOA. İE.DH), 35/3040, Evâsıt-ı Ra/1141.
• Referans4 Bâb-ı Defteri, Başmuhâsebe Defterleri (BOA, D.BŞM.ADM), 13/40, 19/Ra/1195.
• Referans5 BOA, MAD 2827/5, 21/Ş/1141; BOA, MAD 2940/116, 5/N1116.
• Referans6 BOA, MAD 3423/541, 24/Za/1108; 3423/539, 1108.
• Referans7 BOA, MAD 3134/211, 26/Ca/1112; 3134/226, 19/C/1112.
• Referans8 BOA, MAD 3434/424, 26/Z/1125; 3434/92, 1125; 3434/89 14/S/1125.
• Referans9 BOA, MAD 3865/321, 24/Za/1151; BOA, MAD 3598/193, 27/Za/1136.
• Referans10 BOA, MAD 3956/330, 3/Za/1142; BOA, MAD 9876/54, 3/Za/1693.
• Referans11 BOA, MAD 9893/111, 13/L/1113; BOA, MAD 9908/593. 13/Za/1133.
• Referans12 BOA, MAD 9909/143, 22/Z/1133; 9909/260, 25/Ca/1134.
• Referans13 BOA, MAD 9912/336-337,20/N/1136; BOA, MAD 9916/124, 27/Za/1138.
• Referans14 BOA, MAD 9947/67, 8/S/1156; BOA, MAD 10155/261, 9/S/1125.
• Referans15 BOA, MAD 10157/296, 10/S/1127; BOA, MAD 10190/263, 10/S/1160.
• Referans16 BOA, MAD 10191/323, 1/Za/1161; BOA, MAD 10193, 29/S/1167.
• Referans17 BOA, MAD 10194/331, 6/Ş/1163; BOA, MAD 10198/379, 6/M/1169.
• Referans18 BOA, MAD 10201/333, 24/Z/1173.
• Referans19 AŞS 1/113, 1173; AŞS 1/153, Evâhir-i N/1173; AŞS 1/132, Evâsıt-ı Z/1173.
• Referans20 AŞS 4/58-59, 2/Za/1158; AŞS 5/200, 12/Ra/1184.
• Referans21 AŞS 14/126, 29/L/1144; AŞS 21/126, 17/M/1129; 21/76, Evâhir-i S/1129.
• Referans22 AŞS 22/23, 7/M/1126; AŞS 23/105, 21/Ca/1154.
• Referans23 AŞS 30/60, Evâsıt-ı Ra/1117; AŞS 30/96-158, Evâil-i Z/1137.
• Referans24 AŞS 31/119-120, 1179; AŞS 38/160, 17/Ca/1138; AŞS 38/41-73, 3/Ca/1147.
• Referans25 AŞS 101/211, 2/N/1113; AŞS 103/31-109, 1133.
• Referans26 AŞS 104/103-144, 15/N/1119; AŞS 127/7
• Referans27 Açıkgöz, Ö. (2008). Osmanlı Modernleşmesi İktisâdî-Siyasi Dinamikler ve Kırılmalar. Ankara: Lotus Yayınları.
• Referans28 Armağan, L. (Kış 2011). Klasik Dönemde Osmanlılarda Devlet Anlayışına Dair Bazı Düşünceler. Akademik Bakış, Cilt 5 Sayı 9, 139-156.
• Referans29 Barkey, K. (1999). Eşkiyalar ve Devlet, Osmanlı Tarzı Devlet Merkezileşmesi. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Referans30 Barkey, K. (2008), Farklılıklar İmparatorluğu Karşılaştırmalı Tarih Perspektifinden Osmanlılar. İstanbul: Versus Kitap.
• Referans31 Başarır, Ö. (2011), XVIII. Yüzyılda Osmanlı Taşra Yönetiminin Malî-İdarî Yapısına Bir Örnek: Arapgir ve Çemişkezek (Hasları) Mukâta’ası. Tarih Dergisi, 2010/52, s. 13-26.
• Referans32 Başarır, Ö. (2014), XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Mali Uygulamaları Çerçevesinde Konargöçer Topluluklar, AÜDTCF Dergisi, 54/2, s. 251-284.
• Referans33 Budak-Solakoğlu, G. (Eylül 1994). Osmanlı Devlet Örgütü ve Weber Bürokrasisi. Amme İdaresi Dergisi, Cilt 27 Sayı 3, 83-100.
• Referans34 Buluş, A. (2010). Vergi Toplamanın Özerkleştirilmesinin Vergi Toplamanın Etkinliğine Katkısı: İltizam Sistemi İle Bir Mukayese. Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 19/1, 81-120.
• Referans35 Çadırcı, M. (2013). Tanzimat Devrinde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı. Ankara: Türk Tarih Kurumları Yayınları.
• Referans36 Çağlar, K., Tabak, F. (Eds.) (1998). Osmanlıda Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım. (Z. Altok,Çev.), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Referans37 Çizakça, M. (1999). İslam Dünyasında ve Batıda İş Ortaklıkları Tarihi. (Ş. Layıkel, Çev.), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Referans38 Dursun, D. (1992). Bürokrasi Teorisi ve Yönetim. Sosyal Siyaset Konferansları, İstanbul Üniversitesi Yayınları. 133-149.
• Referans39 Ergenç, Ö. (2013). Şehir Toplum, Devlet Osmanlı Tarihi Yazıları. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Referans40 Ergenç, Ö. (1986). XVIII. Yüzyılda Osmanlı Taşra Yönetiminin malî Nitelikleri. Journal of Turkish Studies/Türlük Bilgisi Araştırmaları, 10, Harvard University Press, 87-96.
• Referans41 Ergenç, Ö. (1992). Osmanlı Klasik Dönemindeki Eşrâf ve A’yân Üzerine Bazı Bilgiler. The Journal of Ottoman Studies, III (Osmanlı Araştırmaları III), İstanbul: 105-118.
• Referans42 Ergenç, Ö. (2006). 16. Yüzyılın Sonlarında Bursa. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Referans43 Ergenç, Ö. (1999) Osmanlı Klasik Düzeni ve Özellikleri Üzerine Bazı Açıklamalar. Osmanlı C.IV, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 32-39.
• Referans44 Ergenç, Ö. (2007). Osmanlı Arşiv Belgelerinin Toplum Tarihi İçin Kullanılabilirliği Üzerine. Tokyo: Çok Uluslu Karşılaştırmalı Arşiv Araştırmalan Projesi 2006 Yılı Bülteni, 122-127.
• Referans45 Göriceli Koçi Bey (1994). Koçi Bey Risâlesi (Eski ve Yeni Harflerle). Yay. Haz. Yılmaz Kurt, Ankara: Ecdâd Yayınları.
• Referans46 İbn-i Haldun, Mukaddime (2005). (S. Uludağ, Çev.), 4. Basım, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Referans47 İnalcık, H. (2009). Devlet-i ‘Aliyye, Seçme Eserler II, Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar I, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları . Referans48 İnalcık, H. (1965). Adâletnâmeler. TTK Belgeler, C.II, Sayı. 3-4.
• Referans49 İnalcık, H. (2008). Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600). (R. Sezer, Çev.), İstanbul: YKY Yayınları.
• Referans50 İslâmoğlu-İnan, H. (1991). Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Köylü. İstanbul: İletişim Yayıncılık.
• Referans51 Kasaba, R. (2012). Bir Konar-Göçer İmparatorluk Osmanlıda Göçebeler. Göçmenler ve Sığınmacılar. (A. Ortaç, Çev.), İstanbul: KitapYayınevi.
• Referans52 Nagata, Y. (1997). Tarihte Ayânlar Karaosmanoğulları Üzerine Bir İnceleme. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Referans53 Nizamülmülk (2015). Siyâsetnâme. Çev. Mehmet Kanar, İstanbul: Say Yayınları.
• Referans54 Oğuzoğlu, Y. (2001). Osmanlı Devlet Anlayışı. İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Referans55 Özkaya, Y. (1999). Osmanlı Devlet Yapısının Zayıflamasının Sonuçları: Ayânlık Sistemi ve Büyük Hanedanlıklar, Osmanlı C. 6. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 165-173.
• Referans56 Özkaya, Y. (2008). XVIII. Yüzyılda Osmanlı Toplumu. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Referans57 Özkaya, Y. (1966). XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısında Anadolu’da Ayânlık İddiâları. AÜDTCF 34.
• Referans58 Özkaya, Y. (2014), Osmanlı İmparatorluğu’nda Ayânlık. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Referans59 Özvar, E. (2003). Osmanlı Mâliyesinde Mâlikâne Uygulaması. İstanbul.
• Referans60 Platon, (2010). Devlet. (S. Eyüboğlu ve M.A. Cimcoz, Çev.), İstanbul: İş Bankası Yayınları.
• Referans61 Radushev, E. (1994). XVII. XVIII. Yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğu’nda Toprak Rejimi ve Osmanlı Askerî Nizâmı. CİEPO VII, Sempozyumu Peç: 7-11 Eylül 1986, Ankara: TTK Yayınları.
• Referans62 Şahin, İ. (1999). Göçebeler. Osmanlı C.4, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 132-142.
• Referans63 Taş, H. (2008). Osmanlı Kâdı Mahkemesindeki Şühûdü’l-Hâl Nasıl Değerlendirilebilir?. Bilig 44, 25-44.
• Referans64 Taş, H. (2006). XVII. Yüzyılda Ankara. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Referans65 Uluçay, M.Ç. (1955). 18. ve 19. Yüzyıllarda Saruhan’da Eşkiyalık ve Halk Hareketleri. İstanbul.
• Referans66 Uyar, M. ve Erickson, E. J. (2014). Osmanlı Askerî Tarihi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Referans67 Quataert, D. (2005). Osmanlı İmparatorluğu 1700-1722. (A. Berktay, Çev.), İstanbul: İletişim Yayınları.
• Referans68 Ze’evi, D. (2000). Kudüs 17. Yüzyılda Bir Osmanlı Sancağında Toplum ve Ekonomi. (S. Çağlayan, Çev.), Serpil Çağlayan, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.