AZERBAYCAN’DA SOVYET REJİMİNİN KURULUŞU VE SOVYET KARŞITI AYAKLANMALAR

Yıl 2023, Cilt: 63 Sayı: 1, 26 - 45, 20.06.2023

Burcu Özdemir

https://doi.org/10.33171/dtcfjournal.2023.63.1.2

Öz

Azerbaycan’da 1918-1920 yılları arasındaki kısa süreli bağımsızlık sürecinin ardından, 28 Nisan 1920 tarihinde Sovyet egemenliği tesis edildi. Sovyet idaresi altındaki Azerbaycan’da, 1920’li yılların başlarında ve 1930’lu yıllarda çeşitli sebeplerle çok sayıda ayaklanma meydana geldi. İsyancılar, Devlet Siyasi İdaresi’nin (GPU) raporlarında “haydut” (kaçak) olarak adlandırılmıştır. İsyanlardan en önemlisi, yaşanan 1920 Gence ayaklanmasıydı. 25-26 Mayıs 1920'de Gence şehrinde başlayan bu isyan 6 gün sürecekti. Gence isyanı belirgin bir siyasi karaktere sahipti. Ayaklanmanın amacı Azerbaycan'ı Sovyet işgalinden kurtarmak ve komünist rejime son vermekti. 25-26 Mayıs gecesi başlayan ayaklanma sırasında isyancılar hızla kontrolü ele geçirdi. 29 Mayıs'ta isyancılara yapılan Bolşevik saldırısı başarısızlıkla sonuçlandı ve ardından Ordu Komutanlığı şehirdeki askeri gücünü daha da güçlendirdi. XI Kızıl Ordu Komutanlığı Gence'ye ek kuvvetler getirdi. Sovyet yetkililerinden gelen bilgilere göre, Bolşeviklerin 31 Mayıs'ta saldırısı o gün ayaklanmanın bastırılmasına yol açtı. İsyan akşama kadar tamamen bastırıldı. Gence ayaklanmasından sonra Mayıs 1920’de Karabağ'ın çeşitli şehirlerinde (Şuşa, Ağdam, Barda) yeni protestolar ve huzursuzluklar baş gösterdi. 1920’li yıllar boyunca meydana gelen ve Sovyet yönetimini oldukça uğraştırmış görünen bu isyanlardan sonra, bu kez Sovyet yönetiminin 1930’larda başlattığı kolektivizasyona karşı bir tepki olarak ayaklanmalar oldu. Bunlardan ilki, 1930 yılının baharında Nuha’nın Zakatala ilçesinde gerçekleşti. Tüm bu isyanlar, kaynaklarda çoğunlukla, “Sovyet-karşıtı isyanlar” olarak tanımlandılar. Peki bu ifade mevcut durumu açıklayan objektif bir tanımlama mıydı, yoksa aksini iddia etmek mümkün müydü? Bu çalışmada, Azerbaycan’da Sovyet döneminde meydana gelen isyan hareketleri ve bunların hangi sebeplerle meydana geldikleri incelenecektir. Böylece bunların, kaynaklarda tanımlandığı şekilde “Sovyet-karşıtı isyanlar” mı oldukları yoksa sadece Sovyet yönetiminin bazı uygulamalarına yönelik hoşnutsuzluğun bir sonucu mu oldukları sorusu cevaplanmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan, Sovyetler Birliği, Gence İsyanı, Sovyet karşıtı ayaklanmalar

THE FORMATION OF THE AOVIET REGIME IN AZERBAIJAN AND ANTI-SOVIET RIOTS IN AZERBAIJAN

Öz

A short time after independence between 1918-1920 in Azerbaijan, the Soviets seized power on April 28, 1920. Numerous uprisings occurred in the early 1920s and 1930s for various reasons in Azerbaijan under Soviet rule. The rebels are referred to as “bandits” (qachaq) in the reports of the State Political Administration (GPU). The 1920 Ganja was a major uprising. This rebellion, which started in the city of Ganja on 25-26 May 1920, would last for 6 days. The Ganja revolt had a distinctly political character. The goal of the uprising was to liberate Azerbaijan from the Soviet occupation and put an end to the communist regime. During the uprising that started on the night of May 25-26, the rebels quickly took control. On May 29, the Bolshevik attack on the rebels ended in failure and then the ХІ Army Command further strengthened its military power in the city. The XI Red Army command brought additional forces to Ganja. According to information from the Soviet officials, attack by the Bolsheviks on May 31 led to the suppression of the uprising that day. The rebellion was completely suppressed by evening. In May 1920, a series of protests and civil unrestbroke out in several cities of Karabakh (Shusha, Agdam, Barda). After these rebellions that took place during the 1920s and seemed to have bothered the Soviet administration, there were uprisings as a reaction against the collectivization initiated by the Soviet administration in the 1930s. The first uprising took place in the Zakatala district of Nuha in the spring of 1930. All these revolts are often described in the sources as "anti-Soviet revolts". But was this statement an objective description explaining the current situation, or was it possible to claim otherwise? In this study will be examined the uprisings that took place in Azerbaijan during the Soviet period and the reasons for their occurrence. Thus, the question of whether these were “anti-Soviet uprisings” as described in the sources, or whether they were simply the result of discontent with some practices of the Soviet administration, will be tried to be answered.

Anahtar Kelimeler

Azerbaijan, Soviet Union, Ganja Revolt, Anti-Soviet Uprisings

Kaynakça

• Abdullayeva, M. (2016). İstoriya Azerbaydjana: s drevneyşih vremen do pervıh desyatiletiy XXI. veka. Baku: İzd-vo Bakı Universiteti.
• Aliyev, İ. (1995). İstoriya Azerbaydjana s drevneyşih vremen do naçala XX. veka. Baku: “Elm”.
• Aliyeva, F. (2018). 1920-1922 Yıllarında Azerbaycan’da Sovyet Yönetimine Karşı İsyanlar (Rusya Devlet Askerî Arşiv Belgelerine Dayanarak). B. Çetin, A. Kılınç, M. Özler, H. M. Yücel ve S. Nurdan (Yay. haz.). XVIII. Türk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler (VI.Cilt ) içinde (s. 593-604). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Aliyeva, S. (2022). Sovyet Karşıtı Mücadelede Mehmet Kasım. Dünya İnsan Bilimleri Dergisi, 1, 46-61.
• Aslan, B. (2010). I. Dünya Savaşı Esnasında Nargin Adası’nda Türk Esirler. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED], 42, 283-305.
• Attar, A. (2008). Milli Kimliğin Siyasallaşan Yüzü: Difâî. Belleten, 72(263), 175-192.
• Bağırova, İ. (1999). “XX. Yüzyılın Başlarında Azerbaycan’da Milli Partilerin Oluşması ve Faaliyeti”. Azerbaycan, 47(326), 7-10.
• Bayramov, X. (2010). Gəncə üsyanı 1920: Sənədlər ve materiallar. Z. Sadatlı (Ed.). Bakı: Ləman Nəşriyyat.
• Conquest, R. (1986). The Harvest of Sorrow: Soviet Collectivization and the Terror-Famine. New York: Oxford University Press.
• Danilov A. A. ve Filippov, A. V. (2009). İstoriya Rossii. 1900–1945. Moscow: Prosveshchenie.
• Garibyan, A. A. (2019). Povsednevnoye soprıtivleniye krestyan v protsesse kollektivizatsii Armenii. Revolyutsiya 1917 g. v Rossii: İstoki, Otsenki, Znaçeniye: Sbornik Materialov po itogam mejdunarodnoy (24-25 oktyabrya 2017 g.). E. M. Petroviçeva, S. G. Yegorova ve A. V. Lyapanov (Ed.). Vladimir.
• Guliyev, C. B. (Yay. haz.). (1979). Golçomaglar. Azərbaycan Sovət Ensiklopediyası (C. 3, s. 201). Bakı.
• Hasanov, B. (2018). Şimali Azərbaycanın Qarabağ Regionunun Tarxi Coğrafiyası, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 34(2), 445-468.
• İmanov, V. (2003). Ali Merdan Topçubaşı (1865-1934) Lider Bir Aydın ve Bağımsız Azerbaycan Cumhuriyeti’nin Temsili. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• İsmailov, E. (2010). Oçerki po istorii Azerbaydjana. Moskva: “Flinta”.
• Kaya Kılıç, S. (2018). Arşiv Belgelerine Göre 1917 Rus Devriminin Azerbaycan Üzerindeki Etkileri. B. Çetin, A. Kılınç, M. Özler, H. M. Yücel ve S. Nurdan (Yay. haz.). XVIII. Türk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler (6. Cilt) içinde (s. 683-719). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Mahmudov, Y. M. (2013). Gubadlı: Vorota Drevney Azerbaydjanskoy Zemli Zangezur. Bakı: “Turhan İPO”.
• Mamedova, Ş. (2012). Antisovetskiye Vıstupleniya v Azerbaydjane 1920-1930-e gg. Voprosı İstorii, 3, 1-9.
• Mammadov, A. (2019). 1930'daki Nuha-Zakatala İsyanı’nın Yenilgisinden Sonra Alınan Ceza Önlemleri Hakkında. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 6(2), 1045-1059.
• Mamulia, G. ve Abutalıbov, R. (2014). Strana Ogney. V borbe za svobodu. Nezavisimost: Politiçeskaya istoriya azerbaydjanskoy emigratsii 1920-1945 gg. Baku: “CBS”.
• Manaflı, H. (2000). Şəki Üsyanları, Bakı: “Zaman”.
• Məmmədov, N. Z. (2014). Sovət Hakimiyyəti Orqanlarının Səhv Siyasətinə Qarşı Gənişlənən Kəndli Hərəkatı (1920-1930-cu illər). Bakı Universitetinin Xəbərləri, 2, 50-58.
• Mirzəyeva, N. ve Verdiyeva, T. (2018) Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Gəncə quberniyasından olan dövlət xadimləri. Gəncə: “ELM” Nəşriyyatı.
• Musa, İ. (2000). Azerbaycan-Osmanlı Siyasi-Askerî İlişkileri (1917-1918). Belleten, 64(240), 509-522.
• Özdemir, B. (2019). Sovyetler Birliği’nde Din Karşıtı Mücadele ve Komsomol. Tarih İncelemeleri Dergisi, XXXIV (1), 179-196.
• Özpınar, Z. G. (2022). Ermeni Meselesinde Son Kırılma Noktası: II. Karabağ Savaşı. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Karabük: Karabük Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• Qafarov, V. (2008). Ekim 1917 Devriminden Sonra Bolşevik Rusya’nın Azerbaycan Siyaseti ve Bakü Sorunu. Akademik Bakış, 2(3), 139-151.
• Quliyəv, C. (2008). Azəbaycan tarixi: aprel 1920-iyun 1941, Cilt 7. Bakı: “Elm”.
• Sadıgov, R. (2015). Rus İhtilallerinin Azerbaycan’a Etkileri: Bağımsızlığa Giden Yol. Gazi Türkiyat, 16, 165-185. Sherwood, M. (1930). The Soviet War on Religion, London: Modern Books.
• Şamhal, L. (2019). Za şto borolis: Usmiriteli vostaniy v Azerbaydjane bıli toje kaznenı sovetskoy vlastyu. Kaspi, 56, 11-14.
• Turan, A. (2017). Gəncə üsyanının təşkilatçısı və ideoloqu. Halq Qezeti (7 Mart 2017).
• Volhonskiy, M. ve Muhanov, V. (2019). Po sledam Azerbaydjanskoy Demokratiçeskoy Respubliki. Erişim Tarihi: 22.10.2021, http://library.khpg.org/files/docs/1359453565.pdf
• Yalçınkaya, A. (2004). Yetmiş Yıllık Kriz: Sovyetler Birliği’nde Moskova-Türkler İlişkileri (3. bs.). İstanbul: Beta.
• Zeynalov, E. (t.y.). Kak v sovetskom Azerbaydjane raspravlyalis s gaçagami. Erişim Tarihi: 29.12.2021, https://azerhistory.com/?p=10707