KONYA-HATUNSARAY (LYSTRA) VE ÇEVRESİNDEKİ SU YAPILARI

Yıl 2023, Cilt: 63 Sayı: 1, 686 - 745, 20.06.2023

Mehmet Mutlu , Tolga Bozkurt

https://doi.org/10.33171/dtcfjournal.2023.63.1.27

Öz

Konya’nın 35 km kadar güneybatısında, merkez Meram ilçesine bağlı Hatunsaray mahallesi Türk çağında, Likaonya’nın meşhur kentlerinden antik Lystra üzerinde kurulmuştur. Yeni Ahit’te, Aziz Pavlus’un Anadolu’da Hıristiyanlığı yaymak üzere gerçekleştirdiği seyahatlerinde uğradığı kentler arasında adı geçen Lystra/Hatunsaray ile birlikte yine yakın civarda yer alan Kilistra/Gökyurt, Botsa/Güneydere ve Detse/Yeşildere; Kapadokya ve Frigya’dakilere benzer, kaya oyma tekniğinde dini ve sosyal yapılarıyla dikkat çeken yerleşimlerdir. Hatunsaray ve çevresinde 2012-2013 yılları arasında gerçekleştirdiğimiz yüzey araştırmalarında, bölgedeki tarihi su yapılarının coğrafi koşullar altında tasarlanmış; başta içme ve zirai kullanım olmak üzere temizlik ve ulaşım gibi temel yaşamsal ihtiyaçları karşılamaya yönelik üretilmiş mimari çözümler oldukları görülmüştür. Burada incelenen 3 çamaşırhane, 13 çeşme, 8 köprü ve 7 sarnıç Hatunsaray ve çevresinin Türk döneminde canlanan sosyoekonomik hayatına ve bölgedeki sınırlı su kaynaklarının tarih içindeki kullanımına dair maddi kültür verileridir. Bölgede özellikle, Roma çağında yaygınlık kazanan kaya oyma sarnıç yapımının Türk döneminde de devam ettiği ve hidrolik özellikleri ile bölgeye has bir su depolama tekniğinin geliştiği söylenebilir. Ayrıca, çeşme kitabelerinden su kültürü ve halk mimarisinde yapı yönetimi hakkında özgün çıkarımlar yapılabilmektedir. Selçuklu ilçesi Sille Çamaşırhanesi’nden başka Konya’daki diğer üç çamaşırhane Gökyurt’tadır. Öte yandan Hatunsaray’ın Konya - Antalya ve Alanya kervan yolu üzerinde bulunması ve irili ufaklı akarsular çok sayıda köprü yapımını gerektirmiştir. Araştırma bölgesinin dini ve sivil mimarisini ele alan çalışmalarda su yapıları özelinde mimarlık, sanat tarihi ve yerleşim arkeolojisi yönlerinden bir değerlendirilmeye gidilmemiştir. Bu çalışmada; konunun sınırları ve önemine değinilen giriş bölümünü takiben Hatunsaray ve çevresinin tarihsel topografyası ana hatlarıyla tanımlanmış, Türk su mimarisi içinde bölge yapılarının karakteristik özellikleri belirlenerek, kentsel arkeoloji açısından taşıdıkları değere dikkat çekilmiş ve araştırma sonuçlarıyla birlikte ayrıntılı bir yapı kataloğuna yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hatunsaray/Lystra, Su yapıları, Çamaşırhane, Çeşme, Köprü, Sarnıç

Destekleyen Kurum

Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş.

Teşekkür

Araştırma ekibinin ulaşım ve iaşe giderleri Konya Büyükşehir Belediyesi tarafından karşılanmıştır. 2012 ve 2013 dönemi saha çalışmalarımıza sağladıkları katkıdan dolayı Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş.’ye teşekkür ederiz.

THE WATER STRUCTURES IN KONYA-HATUNSARAY (LYSTRA) AND ITS SURROUNDINGS

Öz

Hatunsaray neighbourhood of Meram district, 35 km southwest of Konya was built on ancient Lystra, one of the famous cities of Lycaonia in Turkish period. In the New Testament, along with Lystra/Hatunsaray, which is mentioned among the cities that St. Paul visited during his travels to spread Christianity in Anatolia; Kilistra/Gökyurt, Botsa/Güneydere and Detse/Yeşildere, located nearby to Hatunsaray are also remarkable with their religious and social structures in rock carving technique similar to those in Cappadocia and Phrygia. During the surface surveys carried out in Hatunsaray and its surroundings in 2012 and 2013, it is observed that the historical water structures in the region were designed under the geographical conditions and they are the architectural solutions to meet the basic vital needs such as drinking and agricultural usage and also cleaning and transportation. The 3 laundries, 13 fountains, 8 bridges and 7 cisterns searched in this study are the material cultural data of the revived socio-economic life of Hatunsaray, and its surroundings during the Turkish period, and the use of the limited water resources in the region in history. It can be said that; in the region, the construction of rock-carved cisterns, which became widespread in the region, especially in the Roman era, continued in the Turkish period and a water storage technique was developed, unique to the region with its hydraulic features. In addition, original outcomes can be made from the fountain inscriptions about water culture and construction management in vernacular architecture. Apart from the Sille Laundry in Selçuklu district, the other three laundries in Konya are in Gökyurt. On the other hand, the fact that Hatunsaray is on the caravan route of Konya-Antalya and Alanya, and existing large and small rivers were required the construction of many bridges. In the studies dealing with the religious and civil architecture of the research region, in particular the water structures; no evaluation was made in terms of architecture, art history and settlement archaeology. In this study; following the introduction part, in which boundaries and importance of the subject are mentioned, the history of topography of Hatunsaray and its surroundings defined in outline, the characteristic of the regional structures in Turkish water architecture are determined and attention is drawn to their value in terms of urban archaeology and a detailed building catalog is included with the results of the research.

Anahtar Kelimeler

Hatunsaray/Lystra, Water structures, Laundry, Fountain, Bridge, Cistern

Kaynakça

• Aköz, A. (2012). 16. Yüzyılda Hatunsaray ve Çevresindeki Yerleşim ve Demografi. H. Bahar (Ed.). I. Uluslararası Hatunsaray (Lystra) ve Çevresi, Tarih, Kültür ve Turizm Sempozyumu (Bildiriler) içinde (s. 259-280). Konya: T.C. Konya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü.
• Arseven, C. E. (1973). Türk Sanatı. İstanbul: Karaca Ofset.
• Arseven, C. E. (1988). Çeşme. Sanat Ansiklopedisi (C. I, s. 388-389). İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı.
• Ataç, N. ve Pekak, M. S. (2021). Konya’da Tespit Edilen Kilise ve Şapeller: Konya İlyas Baba Tekke Köyü Kiliseleri. Ortaçağ Araştırmaları Dergisi, IV/I, 1-13. Doi: https://doi.org/10.48120/oad.896942.
• Bahar, H. (2012). Hatunsaray Çevresi Erken Yerleşmeleri: Hatunsaray (Lystra). H. Bahar (Ed.). I. Uluslararası Hatunsaray (Lystra) ve Çevresi, Tarih, Kültür ve Turizm Sempozyumu (Bildiriler) içinde (s. 103-115). Konya: T.C. Konya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü.
• Barışta, H. Ö. (1991). İstanbul Çeşmeleri, Beyoğlu Cihetindeki Meyve Motifleriyle Bezenmiş Tek Cepheli Anıt Çeşmeler. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı.
• Barışta, H. Ö. (1993). İstanbul Çeşmeleri, Kabataş Hekimoğlu Ali Paşa Meydan Çeşmesi. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı.
• Barışta, H. Ö. (1995). İstanbul Çeşmeleri, Azapkapı Saliha Sultan Çeşmesi. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı.
• Bildirici, M. (1994). Tarihi Su Yapıları (Konya, Karaman, Niğde, Aksaray, Yalvaç, Mut, Silifke). Ankara: T.C. Bayındırlık ve İskân Bakanlığı Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü.
• Boran, A., Bozkurt, T., Mutlu, M. ve Yaşar, H. (2014). Ortaçağdan Günümüze Konya İli ve Güneybatı İlçeleri Yüzey Araştırması 2013 Yılı Çalışmaları. A. Özme (Yay. haz.). 32. Araştırma Sonuçları Toplantısı içinde (C. 2, s. 373-392). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Boran, A., Bozkurt, T. ve Yaşar, H. (2014). Ortaçağdan Günümüze Konya İli ve Güneybatı İlçeleri 2012 Yılı Yüzey Araştırması. A. Özme (Yay. haz.). 31. Araştırma Sonuçları Toplantısı içinde (C. 1, s. 112-126). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Boran, A., Tüfekçioğlu, A. ve Erdal, Z. (2002). Siirt ve İlçelerindeki 2000 Yılı Yüzey Araştırması. K. Olşen vd. (Yay. haz.). 19. Araştırma Sonuçları Toplantısı içinde (C. 1, s. 17-32). Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı.
• Bozkurt, N. (2009). Sarnıç. İslam Ansiklopedisi (C. 36, s. 158-159). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Bozkurt, T. (2015). Konya Hatunsaray (Lystra) ve Çervresindeki Cami ve Mescitler. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 55(1), 1-54.
• Bozyiğit, R. ve Güngör, Ş. (2012). Hatunsaray Deresi Havzası’nın (Hatunsaray) Fiziki Coğrafyası. Hatunsaray (Lystra). H. Bahar (Ed.). I. Uluslararası Hatunsaray (Lystra) ve Çevresi, Tarih, Kültür ve Turizm Sempozyumu (Bildiriler) içinde (s. 49-67). Konya: T.C. Konya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü.
• Bölükbaşı Ertürk, E. (2004). Safranbolu Su Mimarisi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çaylak Türker, A. (2002). Osmanlı Çeşme Mimarisinde Çanakkale Çeşmelerinin Yeri ve Önemi. N. Ş. Doğan (Yay. haz.). Ortaçağ’da Anadolu Prof. Dr. Aynur Durukan’a Armağan içinde (s. 167-184). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü.
• Çelik, Ç. (1998). Bitlis Güroymak’taki Tarihi Mezar Taşları. Yayımlanmamış Yüksek lisans Tezi, Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çulpan, C. (1968). Köprülerde Tarih Köşkleri. Sanat Tarihi Yıllığı, 2, 24-35.
• Demirci, M. (2012). Selçuklular Devrinde Hatunsaray Bölgesindeki Yerleşimler. H. Bahar (Ed.). I. Uluslararası Hatunsaray (Lystra) ve Çevresi, Tarih, Kültür ve Turizm Sempozyumu (Bildiriler) içinde (s. 239-243). Konya: T.C. Konya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü.
• Denktaş, M. (2000). Karaman Çeşmeleri. Kayseri: Kıvılcım Yayınları
• Duran, R. (2010). Tarihi Konya Köprüleri (Meram İlçesi). A. O. Uysal, A. Yavaş, M. Dündar, O. Koçyiğit (Ed.). XII. Ortaçağ-Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Sempozyumu Bildiriler içinde (s.154-165), İzmir: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Yayınları.
• Duran, R., Baş, A. ve Özcan, R. (2016). Tarihi Konya Köprüleri. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi.
• Dürüşken, Ç. (2003). Paulus’un Kutsal Görev Gezileri ve Anadolu Halklarına Mektupları. İstanbul: Homer Kitabevi.
• Erdal, Z. (2014). Aksaray’da Türk Devri Mimarisi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Erdoğru, M. A. (1992). Karaman Vilâyetinin İdari Taksimatı. Osmanlı Araştırmaları, XII, 425-430.
• Hasol, D. (1998). Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. İstanbul: Yem Yayınları.
• İlter, F. (1978). Osmanlılara Kadar Anadolu Türk Köprüleri. Ankara: Karayolları Genel Müdürlüğü.
• Karamağaralı, B. (1993). İç İçe Daire Motiflerinin Mahiyeti Hakkında, ‘Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar’ Güner İnal’a Armağan içinde (s. 249-270). Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
• Karpuz, E. (1996). Konya’da Bulunan Çok Cepheli Çeşme Özellikleri. Müze, XI, 27-32.
• Karpuz, H. (2009). Türk Kültür Varlıkları Envanteri Konya 42 (C.2). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Karpuz, H. (2011). Çamaşırhane. Konya Ansiklopedisi (C. 2, s. 287-288). Konya: Konya Kültür A.Ş.
• Kitabı Mukaddes (1999). İncil (Sevindirici Haber). İstanbul: Kitabı Mukaddes Şirketi.
• Konyalı, İ. H. (1964). Abideleri ve Kitabeleriyle Konya Tarihi. Konya: Yeni Kitap Basımevi.
• Küçükbezci, H. G. (2012). Assur Ticaret Kolonileri Çağı’nda Hatunsaray (Lusna) ve Çevresi. H. Bahar (Ed.). I. Uluslararası Hatunsaray (Lystra) ve Çevresi, Tarih, Kültür ve Turizm Sempozyumu (Bildiriler) içinde (s.135-142). Konya: T.C. Konya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü.
• Kürkçüoğlu, C. (1992). Şanlıurfa Su Mimarisi. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı.
• Mimiroğlu, İ. M. (2014). Kilistra. Konya: Meram Belediyesi.
• Ortaçağda Konya - Kilistra Kenti Yapıları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Mutlu, M. (2014). Konya’da Su Mimarisi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ödekan, A. (1987). Çeşme. Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi (C. 2, s. 396). İstanbul: Yem Yayınları.
• Önge, Y. (1997). Türk Mimarisinde Selçuklu ve Osmanlı Dönemlerinde Su Yapıları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Özkan, N. (2001). Konya-Meram-Gökyurt Köyü Kilistra Antik Kenti Kurtarma, Temizlik ve Onarım Çalışmaları (1998-1999). K. Olşen vd. (Yay. haz.). 11. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu 24-26 Nisan 2000 içinde (s. 165-180). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Özkan, N. (2002a). Konya-Meram-Gökyurt Köyü Kilistra Antik Kenti Kurtarma, Temizlik ve Onarım Çalışmaları. K. Olşen vd. (Yay.haz.). 12. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu içinde (s. 127-138). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Özkan, N. (2002b). Konya-Meram-Gökyurt Köyü Antik Kilistra Kenti Kurtarma Kazısı (1998-2001). M. Denktaş, Y. Özbek, A. Sağıroğlu Arslan (Ed.). VI. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı Sonuçları ve Sanat Tarihi Sempozyumu içinde (s. 621-648). Kayseri: Erciyes Üniversitesi.
• Özkan, N. (2003). Konya-Meram-Gökyurt Köyü Kilistra Antik Kenti Kurtarma ve Onarım Çalışmaları (2001). K. Olşen vd. (Yay. haz.). 13. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu içinde (s. 223-236). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Özyurt, O. (1988). Konya ve Çevresindeki Tarihi Su Sarnıçları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Sönmez, N. (1997). Osmanlı Dönemi Yapı ve Malzeme Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Yem Yayınları.
• Sözlü, H. (2014). Balıkesir’de Türk Dönemi Mimari Eserleri. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sterrett, J. R. S. (1888). The Wolfe Expedition to Asia Minor. Papers of the American School of Classical Studies at Athens Volume III 1884-1885. Boston: Damrell and Upham.
• Tunç, G. (1978). Taş Köprülerimiz. Ankara: Karayolları Genel Müdürlüğü.
• Turan, O. (1948). Celalettin Karatay’ın Vakıfları ve Vakfiyeleri. Belleten, XII, 45, 17-170.
• Yıldız, İ. (2008). Mardin’deki Su Mimarisi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.