OSMANLI KLASİK DÖNEMİ MUHASEBE KİTAPLARINDA FIKIH İLMİNİN YANSIMALARI: UMDETÜ'L-HİSÂB ÖRNEĞİNDE GUREMÂ HESAPLARI

Yıl 2023, Cilt: 63 Sayı: 2, 1524 - 1551, 25.12.2023

Halime Mücella Demirhan Çavuşoğlu

https://doi.org/10.33171/dtcfjournal.2023.63.2.25

Öz

İslam medeniyetini şekillendiren en büyük unsur, bir Müslümanın gerek bireysel gerek toplumsal yaşam şeklini belirleyen “fıkıh ilmidir”. Fıkıh ilminin bir alt dalı olan ilm-i ferâiz İslam miras hukukunu yine fıkıh ilminin bir alt dalı olan ilm-i muamelat ise İslam borç hukuku, vergi ve zekat hesaplamaları gibi, fıkhın ibadetleri düzenleyen kısmı dışında kalan konularını içermektedir. Bu genel açıklamadan hareketle gerek ilm-i ferâizin gerek ilm-i muamelatın matematiksel işlemlere dayandığı açıktır. Osmanlı öncesi İslam medeniyeti matematik literatürünün önemli eserlerinde ferâiz problemleri ve muamelât hesaplamalarına ilişkin örnekler sıklıkla yer almaktadır. Söz konusu örnekler, İslam matematik geleneğinin gelişiminde fıkıh ilminin etkisini ortaya çıkararak bilim felsefecileri için bilim tarihi araştırmalarına yeni bir bakış açısı kazandırmıştır.
Osmanlı biliminin kendisinden önceki İslam medeniyetinin ilim geleneğini devraldığı bilinmekle birlikte, Osmanlı matematik tarihinde İslamî ilimlerin etkisi, henüz tam anlamı ile araştırılmış değildir. Bu çalışmada Osmanlı klasik dönem hesap-muhasebe kitaplarında muamelat hesaplamalarının bir örneği olan borç-alacak ilişkilerini düzenleyen guremâ hesaplamaları sorgulanmıştır. Çalışmada, söz konusu döneme ilişkin önemli hesap-muhasebe kitaplarında “guremâ” problemlerinin yerine ve muhteviyatına ilişkin bilgiler verilmiş adı geçen metinlerde yer alan problemlerin çözüm yöntemleri izah edilmiştir. Yapılan bu çalışma ile Osmanlı klasik dönem matematiği üzerinde, Osmanlı öncesi İslam matematik geleneğinin etkisi üzerinde durulmuş ve Osmanlı’nın bu geleneğe yaptığı özgün katkı vurgulanmaya çalışılmıştır. Araştırmanın sonunda, özellikle Osmanlı Klasik dönem matematiği özelinden hareketle, Osmanlı biliminin gelişimsel seyrine katkıda bulunan unsurlara dikkat çekilmiştir

Anahtar Kelimeler

İslam Matematiği Fıkıh İlişkisi, Osmanlı Matematiğinde Fıkıh Problemleri, Guremâ Hesapları

REFLECTIONS OF FIQH SCIENCE IN OTTOMAN CLASSIC PERIOD ACCOUNTING BOOKS: GUREMÂ ACCOUNTS

Öz

individual and social life style of a Muslim. İlm-i ferâiz, which is a sub-branch of fiqh, covers Islamic inheritance law, and ilm-i-muamelat, which is a sub-branch of fiqh, includes subjects other than the part of fiqh that regulates worship, such as Islamic debt law, tax and zakat calculations. Based on this general explanation, it is clear that both ilm-i ferâiz and ilm-i muamelat are based on mathematical operations. Examples of ferâiz problems and transaction calculations are frequently found in the important works of the pre-Ottoman Islamic civilization mathematical literature. The examples in question have brought a new perspective to the history of science research for philosophers of science by revealing the influence of fiqh in the development of the Islamic mathematical tradition.
Although it is known that Ottoman science inherited the scientific tradition of the previous Islamic civilization, the influence of Islamic sciences in the history of Ottoman mathematics has not yet been fully investigated. In this study, gurema calculations, which are an example of transaction calculations in the Ottoman classical period account-accounting books, which regulate debt-credit relations, were questioned. In the study, information about the place and content of the "guremâ" problems in the important accounting-accounting books of the mentioned period is given, and the solution methods of the problems in the mentioned texts are explained. With this study, the effect of the pre-Ottoman Islamic mathematical tradition on Ottoman classical period mathematics was questioned and the original contribution of the Ottoman Empire to this tradition was tried to be emphasized. At the end of the research, the elements that contributed to the developmental course of Ottoman science, especially with reference to Ottoman Classical period mathematics, were pointed out.

Anahtar Kelimeler

Relationship between Islamic Mathematics and Fiqh, Fiqh Problems in Ottoman Mathematics, Gurema Accounts, Umdetu

Kaynakça

• Abdülkâhir el-Bağdadî. (11. yüzyıl). et-Tekmîle fi’l-Hisâb. Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, nr. 2708.
• Ahnaf, A. (2019). Kitab Al Wasaya Bil-Judhur (The Book of Legacies by Roots) and the Works of Abu Kamil Shuja’a Bin Aslem. Master's thesis, Harvard Extension School Ali b. Veli b. Hamza el-Mağribi. (17. yüzyıl). Tuhfetu’l-a‘dâd li-zevi’r-ruşd ve’s-sedâd. Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi nr. 3151.
• Aybakan, B. (2020). Muâmelât. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi (C. 30, s. 316– 317). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Bilmen, Ö. N. (1968). Hukûk-ı İslâmiyye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kâmûsu (C. 5). İstanbul: Bilmen Basım ve Yayınevi.
• Derviş b. Lütfi. (16. yüzyıl). Risâle-i Şeyh Garseddin fî Usûli’l-Hisâb ve Tercemesi. Süleymaniye Kütüphanesi, Köprülü, nr. 936.
• Pir Mehmed Edirnevî. (15. yüzyıl) Tercemetü miftâh-i kunûz-i erbâbi kalem ve misbâhi rumûz-i eshâb-ı rakam. Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali, nr. 1973.
• Fazlıoğlu, İ. (2003). Osmanlı Klasik Muhasebe Matematik Eserleri Üzerine Bir Değerlendirme. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 1, 345–367.
• Gökdoğan, M. D. (2009). İstanbul’un Cazibesine Kapılan Bir Matematikçi: Magrîbî. Uluslararası Türk Kültürü Kongresi Bildiriler 2 içinde, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Gümüş K. (2014). Arapça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Mektep Yayınları
• Gürhan, V. ve Gümüş E. (2016). Osmanlı Kadı Sicilleri'nde Bir Borç Ödeme Yöntemi Olarak " Guremâ Usulü " Ve Uygulanışı. Turkish Studies, 11/6, 61-74.
• Hacı Muhammed el-Akpınarî. (16. yüzyıl). Şems-i Leylan. İzmir Milli Kütüphane, nr. 26756.
• Hamza Bali b. Arslan. (15. yüzyıl). Misbâhu’l-Kunûz. Millî Kütüphane, A. 2947.
• İbnü’l-Haim. (15. yüzyıl) el-luma fi’l-hisâb. Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, nr. 2758.
• İhsanoğlu, E. (1998). Osmanlı İmparatorluğu’nda Bilim, Teknoloji ve Sanayide Modernleşme Gayretleri. The Introduction of Modern Science and Technology to Turkey and Japan içinde, Kyoto: İnternational Research for Japanese Studies 15-35.
• İzgi, C. (1995). Osmanlı Medreselerinde Aritmetik ve Cebir Eğitimi ve Okutulan Kitaplar. Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 1, 129–157.
• Kâtip Çelebi. (2017). Keşfüz’z-Zünûn. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Khwârizma. (1989). Algebra (F. Rosen, enriched by M. Dosay Gökdoğan Rosen’s Translation). İslamabad: Pakistan: Hijra Council.
• Matrakçı Nasuh. (16. yüzyıl). Umdetü’l-Hisâb. Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, nr. 1987.
• Muhyeddin Muhammed b. Hacı Atmaca. (15.yüzyıl). Mecma‘u’l-kava‘id: Köprülü, Süleymaniye Kütüphanesi, nr. 341.
• Mustafa el-İstanbulî. (17. yüzyıl). Madenü’l-Esrâr. Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, nr. 1995.
• Oğuz, Z. T. (2016). Ondalık Kesirlerin Osmanlı Muhasebe Matematiği Eserlerindeki Yeri (15-17. Yüzyıl) Câmi‘u’l-Hisâb Örneği. (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Oğuz, Z. T. (2018). Osmanlıların Klasik Dönem Muhasebecileri ve Telif Ettikleri Muhasebe-Matematik Eserleri. Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, 15, 98–145.
• Rebstock, U. (1996). Der Mu’âmalât-Traktat des Ibn al-Haitam. Originalbeitrag erschienen, Zeitschrift für Geschichte der arabisch-islamischen Wissenschaften, 10, 61–121.
• Rebstock, U. (2000). The Kitāb al-Kāfī fī Mukhtaṣar (al-ḥisāb) al-Hindī of al-Ṣardafī. Zeitschrift für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, 13, 189–204.
• Rebstock, U. (2002). An Early Link of the Arabic Tradition of Piractical Arithmetic, The Kitâb al-Tadhkira bi-usûl al-hisâb wa ’l-fara’id wa-‘awliha wa-tashihiha. Y. Dold-Samplonıus, J. W. Dauben, M. Folkerts ve B. Van Dalen (Ed.). From China to Paris: 2000 Years Transmission Of Mathematical Ideas içinde (s. 203-211). Stuttgart: Franz Steiner Verlag.
• Rebstock, U. (2009). Arithmetik (hisab) und Erbteilungslehre ('ilm al-farâ’id): Symbiose einer islamischen Wissenschaftsdisziplin. Zeıtschrıft Für Geschıchte Der Arabısch-Islamıschen Wıssenschaften, 18, 269–287.
• Sadi b. Halil. (16. yüzyıl). Miftâhu’l-muşkilât fî’l-hisâb, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, nr. 517.
• Saidan, A. S. (1971). Tarih-u İlmü’l-Hisâbü’l-Arabî. Kuveyt.
• Süveysi, M. (2001). Kalesâdî. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi (C. 24, s. 257–258). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Yusuf b. Kemal el-Bursevî. (16. yüzyıl). Câmi’u’l-hisâb: Süleymaniye Kütüphanesi, Lala İsmail, nr. 288.
• Yusuf b. Mehmet. (16. yüzyıl). Kenâniyye. Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa, nr. 1979.