Ekmelüddîn Bâbertî’nin El-İnâye’sinde Bazı Usûlî Yaklaşımları

Yıl 2021, Cilt: 5 Sayı: 2, 134 - 149, 31.12.2021

Fatih Karataş

Öz

Fıkıh usûlü ilminin kaideleri, sadece mezhep imamlarının içtihat faaliyetleri esnasında kullandıkları kaideler değildir. Sonraki dönemlerde de içtihat kudretine sahip her âlim, bu kaideleri çeşitli içtihadî faaliyetlerinde esas almış; mevcut fıkhî hükümleri onlar vasıtasıyla izah ve tahkik etmiş, ihtilaflı meselelerde onları kullanarak kuvvetli görüşü tercih etmeye çalışmış, hatta zamanının güncel fıkhî meselelerini onlara dayanarak çözmüştür. Hicrî 8. asrın önde gelen Hanefî usûl ve fıkıh âlimlerinden Ekmelüddin Bâbertî (v. 786/1384) de el-İnâye adlı eserinde bu kaideleri yoğun bir şekilde kullanmış ve nasslara tatbik etmiştir. Temel özelliklerinden biri, fıkıh usûlü kaidelerinin tahlili olan bu eserinde; yer yer bu kuralların fıkhî meselelerdeki tatbiki noktasında onun şahsî yaklaşımlarına tesadüf edilmektedir. İşte bu çalışmada onun kendine mahsus olan usûl yaklaşımlarından öne çıkanlar sunulacaktır. Böylece Ekmelüddin Bâbertî’nin hem usûl kaidelerini tatbik etmede mahir hem de eleştirel bakış açısına sahip bir müellif olduğu ortaya konmaya çalışılacaktır. Diğer taraftan özellikle zikredeceğimiz örneklerle, fıkıh usûlünün işlevini tamamladığı yönündeki iddianın aksine, fıkhın taklit veya duraklama adı verilen dönemlerinde dahi usûl kaidelerinin işlevsel bir şekilde kullanıldığını göstermeye gayret edeceğiz.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Fıkıh Usûlü, Usûl Kaideleri, Bâbertî, el-İnâye

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. Müsnedü'l-İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 8 Cilt Kahire: Dâru'l-Hadîs, 1995/1416.
• Apaydın, H. Yunus. İslam Hukuk Usulü. Kayseri: Kimlik Yayınları, 3. Basım. Basım, 2017.
• Aytekin, Arif. "Bâbertî". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 4/377-378. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed b. Mahmûd. el-İnâye şerhu'l-Hidâye (Fethu'l-kadîr ile birlikte). 10 Cilt Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2003/1424.
• Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed b. Mahmûd. et-Takrîr li usûli Fahrilislâm el-Bezdevî. thk. Abusselâm Subhî Hâmid. 8 Cilt Kuveyt: Vizâratü'l-Evkâf ve'ş-Şüûni'l-İslâmiyye, 1426/2005.
• Bâbertî, Muhammed b. Mahmûd b. Ahmed. er-Rudûd ve'n-nukûd şerhu Muhtasari İbni'l-Hâcib. thk. Dayfullâh b. Sâlih b. Avn el-Ömerî-Terhîb b. Rubey'ân ed-Dûserî. 2 Cilt Riyâd: Mektebetü'r-Rüşd Nâşirûn, 2005/1426.
• Beyhakî, Ebûbekr Ahmed b. el-Hüseyin el-Horasânî. es-Sünenü'l-Kübrâ. thk. Muhammed Abdulkâdir Atâ. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 3. Basım, 2003/1424.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu. 8 Cilt İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1967.
• Buhârî, Alâüddîn Abdulazîz b. Ahmed. Keşfü'l-esrâr an usûli Fahri'l-İslâm el-Bezdevî. thk. Abdullah Mahmûd Muhammed Ömer. 4 Cilt Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2. Basım, 2009.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. Sahîhu'l-Buhârî. thk. Komisyon. 9 Cilt Beyrut: Dâru Tavki'n-Necât, 1422.
• Cudey', Abdullah b. Yusuf. Teysîru ilmi usûli'l-fıkh. Beyrut: Müessesetü'r-Reyyân, 4. Basım, 2006/1427.
• Çubukçu, Asri. "Ekmelüddîn Bâbertî, Hayatı ve Eserleri". Ekmelüddîn Bâbertî'yi Keşif Yolunda-I. Ekmelüddîn Bâbertî Sempozyumu. ed. Selçuk Coşkun. 15-21. Erzurum: Zafer Ofset, 2014.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş'as el-Ezdî es-Sicistânî. Sünenu Ebî Dâvûd. thk. Şuayb el-Arnaût-Muhammed Kâmil Karabileli. 7 Cilt b.y.: Dâru'r-Risâleti'l-Âlemiyye, 1430/2009.
• Hallâf, Abdulvehhâb. İlmu usûli'l-fıkh. Kahire: Dâru'l-Hadîs, 2003/1423.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü'l-Fadl Ahmed b. Ali. ed-Dirâye fî tahrîci ehâdîsi'l-Hidâye. thk. es-Seyyid Abdullah Hâşim el-Yemânî el-Medenî. 2 Cilt Beyrut: Dâru'l-Marife, ts.
• İbn Hacer el-Askalânî, Şihâbuddîn Ebu'l-Fadl Ahmed b. Ali. ed-Duraru'l-kâmine fî a'yâni'l-mie's-sâmine. thk. İbrahim Sâlih. 4 Cilt Beyrut: Dâru'l-Ceyl, 1993.
• İbn Kutluboğa, Ebu'l-Fadl Zeynüddîn Kasım. Tâcu't-Terâcim. thk. Muhammed Hayr Ramazan Yusuf. Dımaşk: Dâru'l-Kalem, 1992.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sünenu İbn Mâce. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. 2 Cilt b.y.: Dâru İhyâi'l-Kütübi'l-Arabiyye, ts.
• Karataş, Fatih. Babertî'nin el-İnâye Adlı Eserinde Fıkıh Usûlü Tatbiki. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Kehâle, Ömer Rıza. Mu'cemu'l-müellifîn terâcimu musannifi'l-kütübi'l-Arabiyye. 4 Cilt Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 1993.
• Kemaloğlu, İlhami. Ekmelüddîn Bâbertî-Hayatı ve Eserleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 1987.
• Kemalpaşazâde, İbn Kemâl el-Hanefî. Furûku'l-usûl. thk. Muhammed b. Abdulazîz el-Mubârek. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2009.
• Kerhî, Ebü'l-Hasen Ubeydullâh b. el-Hüseyn. er-Risâle (Tesîsü'n-nazar ile birlikte). thk. Mustafa Muhammed el-Kabbânî ed-Dımaşkî. İstanbul: Eda Neşriyat, 1990.
• Leknevî, Bereketullâh b. Muhammed. Ahsenü'l-havâşî 'alâ usûli'ş-Şâşî (Usûlü'ş-Şâşî içinde). thk. Ebu'l-Hüseyin Abdulmecîd el-Merâdezhî el-Hâşî. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, 2. Basım. Basım, 2011/1432.
• Leknevî, Muhammed Abdulhay el-Hindî. el-Fevâidu'l-behiyye fî terâcimi'l-Hanefiyye. Beyrut: Dâru'l-Erkam b. Ebi'l-Erkam, 1998.
• Mâlik b. Enes. el-Muvatta'. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. Beyrut: Dâru İhyâi't-Turâsi'l-Arabi, 1406/1985.
• Merğînânî, Burhânuddîn Ebü'l-Hasen Ali b. Ebîbekr el-Ferğânî el-Hidâye şerhu Bidâyeti'l-mübtedî. thk. Muhammed Adnân Dervîş. 2 Cilt Beyrut: Dâru'l-Erkam b. Ebi'l-Erkam, ts.
• Müslim, Ebü'l-Hüseyin Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Nîsâbûrî. Sahîhu Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi't-Turâsi'l-'Arabî, ts.
• Nesaî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb el-Hurâsânî. Sünen. thk. Abdulfettâh Ebû Ğudde. 9 Cilt Halep: Mektebu'l-Matbûâti'l-İslâmiyye, 2. Basım. Basım, 1986/1406.
• Özel, Ahmet. Hanefî fıkıh alimleri. Ankara: TDV Yayınevi, 2. Basım. Basım, 2006.
• Serahsî, Ebûbekr Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl. Usûlü's-Serahsî. thk. Ebu'l-Vefâ el-Efğânî. Beyrut: Dâru'l-Fikr, 1426/2005.
• Seydişehrî, İbnü'l-Emîn Mahmud Esad. Fıkıh Usûlü Telhîs-u Usûl-i Fıkıh. sad. Talha Alp vd. İstanbul: Yasin Yayınevi, 2008.
• Şâban, Zekiyüddin. İslam Hukuk İlminin Esasları -Usûlü'l-Fıkh-. çev. İbrahim Kâfi Dönmez. Ankara: TDV Yayınları, 30. Basım, 2018.
• Şâşî, Nizâmuddîn. Usûlü'ş-Şâşî. thk. Ebu'l-Hüseyin Abdulmecîd el-Merâdezhî el-Hâşî. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, 2. Basım. Basım, 1432/2011.
• Şimşek, Murat. "Hanefî Fakihlerin Haber Anlayışlarının Bir Göstergesi Olarak Nass Üzerine Ziyade Meselesi". İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 13 (2009), 103-130.
• Taşköprüzâde, Ahmed b. Mustafa. Miftâhu's-seâde ve misbâhu's-siyâde fî mevdûâti'l-ulûm. thk. Kâmil Kâmil Bekrî-Abdulvehhâb Ebu'n-Nûr. 4 Cilt Kahire: Dâru'l-Kütübi'l-Hadîse, ts.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa. Sünenu't-Tirmizî. thk. Beşşâr Avvâd Marûf. 6. Cilt Beyrut: Dâru'l-Ğarbi'l-İslâmi, 1996.
• Yaman, Ahmet. "Fıkıh Usûlü İşlevini Tamamladı mı?". Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 57/57 (2019), 25-46. 10.15370/maruifd.679183
• Yavuz, Yunus Vehbi. "Ekmeleddîn Bâbertî'nin 'el-İnâye ale'l-Hidâye' Adlı Eseri". Ekmelüddîn Bâbertî'yi Keşif Yolunda-I. Ekmelüddîn Bâbertî Sempozyumu. ed. Selçuk Coşkun. 463/494. Erzurum: Zafer Ofset, 1993.
• Zeydân, Abdulkerîm. el-Vecîz fî usûli'l-fıkh. Beyrut: Müessesetü'r-Risâle Nâşirûn, 1432/2011.
• Zeylaî, Cemâlüddîn Ebû Muhammed Abdullah b. Yusuf. Nasbu'r-râye li ehâdîsi'l-Hidâye mea hâşiyetihi Buğyetü'l-elmaî fî tahrîci'z-Zeylaî. thk. Muhammed Avvâme. 4 Cilt Beyrut: Müessesetü'r-Reyyân, 1418/1997.
• Zuhaylî, Muhammed Mustafa. el-Kavâidü'l-fıkhiyye ve tatbîkâtuhâ fi'l-mezâhibi'l-erbaa. 2 Cilt Dımaşk: Dâru'l-Fikr, 2006/1427.