HAREZMŞAHLARI YIKIMA GÖTÜREN OLAY: OTRAR FACİASI (1218)

Yıl 2021, Cilt: 11 Sayı: 1, 171 - 188, 30.07.2021

Mustafa Köksal

Öz

Tarih insanların geçmişte kendi iradeleriyle yaptıkları eylemleri ve sonuçları inceleyen bir bilimdir. İlk insanın yeryüzüne inmesiyle başlayan süreç içerisinde meydana gelen bazı olaylar, tarihin başka bir mecraya evirilmesine neden olmuştur. Otrar faciası da bu olaylardan birisidir. Bugün Seyhun Nehri’nin orta havzası ile Kızılkum Çölü’nün kuzeyini içine alan bu tarihî şehir, uzun süre hafızalardan silinmeyen acı olaylardan birine ev sahipliği yapmıştır. Doğudan gelen ve bir çığ gibi büyüyen Moğolların Horasan ve Mâverâünnehir bölgelerinde hüküm süren Harezmşahlar ile komşu olmaları ile başlayan ticarî ilişkiler 1218 yılında ticaret için Harezm’e gönderdiği dört yüz elli tüccarın Sultan Muhammed’in emri ile katledilmesi iki devleti karşı karşıya getirmiştir. Bu hadiseden sonra yönetim becerilerinden yoksun Sultan Muhammed’in gururu ve kibri yüzden arka arkaya hatalı kararlar alarak yanlış stratejiler izlemesi Cengiz Han’ın cihan fatihi olması yolundaki engellerden birini kaldırmıştır. Ayrıca onun yaptığı bu ölümcül hata dışarıdan bakıldığından kudretli ama içeriden çürümüş olan devletinin bir anda yıkılmasına neden olmuştur. Otrar hadisesi Türk ve İslâm coğrafyasının doğudaki kalkanı olan Harezmşahların ortadan kalkması Moğol istilasına kapı aralayarak yukarıda zikrettiğimiz coğrafyada tarifi imkânsız acıların yanı sıra onarılması yüzyıllar süren ağır tahribatlara da yol açmıştır.

Anahtar Kelimeler

Otrar, Cengiz Han, Harezmşahlar, Sultan Muhammed

Teşekkür

Makalemin yayımlanması konusunda bana destek olan Düzce Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürü Prof. Dr. Zafer Akbaş'a çok teşekkür ederim

Kaynakça

• Abu’l-Ferec (Bar Habrebus), G. (1999). Abû’l-Farac Tarihi, II, Doğrul, Ö.R. (Çev.), Ankara: TTK Yayınları.
• Ahincanov, S. M. (2019) Türk Halklarının Katalizör Boyu Kıpçaklar, Yıldırım, K. (Çev.).İstanbul: Selenge Yayınları.
• Alican, M.(2017) Tarihin Kara Yazısı Moğollar, İstanbul: Timaş Yayınları.
• Apak, A. (2016) Ana Hatlarıyla İslâm Tarihi (Abbâsîler), İstanbul: Ensar Yayınları.
• Avırmed, E. (2011)“Juan-juanlar’ın Çöküşü ve Dağılışı”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 18 (2) , s. 23-29.
• Barthold, V.V. (2017) Moğol İstilasına Kadar Türkistan, Yıldız, H.D (Yay. Haz). İstanbul: Kronik Kitap.
• ……………… (2015) Orta Asya Türk Tarihi, İstanbul: Divan Kitap.
• ……………...(2016) Türkistan Halklarının Tarihi, Aynakulova, G (Çev.). İstanbul: Astana Yayınları.
• Baş, E. (2016) “Hârizmşahlar”, İslâm Tarihi El Kitabı, Baş, E. (Ed.) (677-686), Ankara: Grafiker Yayınları.
• Bünyatov, Z. (2003) Hârezmşahlığı ve Enuştekinler Devleti, Rızayev, T. (Çev.) İstanbul: Derin Yayınları.
• Cüveynî, Alâeddin Ata Melik. (2013) Tarih-i Cihangûşa, Öztürk, M. (Çev.). Ankara: TTK Yayınları, 2013.
• Cûzcânî, Minhâc-ı Sirâc. (2016) Tabakât-ı Nâsırî (Moğol İstilasına Dair Kayıtlar), Uyar, M. (Çev). İstanbul: Ötüken Neşriyât.
• ……………………….. (2015) Tabakât-ı Nâsırî (Gazneliler, Selçuklular, Atabegler, Harezmşahlar), Göksu, E.(Çev.). Ankara, TTK Yayınları.
• Daribay, M. (2011) Otrar Bölgesi ve İslâm Tarihindeki Önemi (VI-XIII. Yüzyıllar), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Selçuk Üniversitesi/ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya
• Demiralp, M. (1997) Hârezmşâhlar Devletinde Alâaddin Muhammed’in Annesi Terken Hatun, (Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Dilek, A. (1994) XI. Ve XIII. Yüzyıllarda Harezm Bölgesinde Türk Boylarından Kanglılar, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi/Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Dinç, İ. (2002) Cengiz Han, İstanbul: Kastaş Yayınları.
• D’ohsson, A. C. (2012) Moğol Tarihi, Kalan, E. (Ed). İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayınları.
• Eberhard, W. (1996) Çin’in Şimal Komşuları, Uluğtuğ, N. (Çev.). Ankara: TTK Yayınları.
• Ebu’l-Ferec, İbnü’l İbrî. (2011) Tarîhu Muhtasari’d-Düvel. Yaltkaya, Ş. (Çev.).Ankara: TTK Yayınları.
• Ebulgazi Bahadır Han. (2020) Şecer-i Türk (Türk’ün Soykütüğü), Demir, N. (Haz). Ankara: Altınordu Yayınları.
• Erdoğan, C. (2020), Harezmşahlar (Anuştegin’den Celâleddin’e). İstanbul: Selenge Yayınları.
• el-Hüseynî, Sadruddîn Ebû’l-Hasan Ali b.Nâsır b.Ali. (1943) Ahbâru’d-Devleti’s-Selçukiyye, Lûgâl N. (Çev.). Ankara: TTK Yayınları.
• el-Ömerî, Şihabeddin b. Fazlullah.(2014) Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım (Mesalikü’l-Ebsâr), Batur, D.A. (Çev.).İstanbul: Selenge Yayınları.
• Göksu, E. (2020). Büyük Selçuklular, İstanbul: Selenge Yayınları.
• Grousset, R. (2014). Bozkır İmparatorluğu, Üzen, M.R. (Çev.). İstanbul: Ötüken Neşriyât.
• …………….(2014). Cihan Fatihi Cengiz Han, Tanju, İ. (Çev.)., İstanbul: Ötüken Neşriyât, Güngör, E. (2011). Tarihte Türkler, İstanbul: Ötüken Neşriyât.
• Hamevî, Şihâbüddîn Ebî Abdillâh Yâkût b. Abdillâh.(1977) Mu’cemü’l-Büldân, I.-IV., Beyrut: Daru-Sadr.
• Hândmîr, Gıyâseddin b. Hâce Hümâdüddin Muhammed b. Hâce Burhaneddîn Muhammed b. Hüseyin Şîrâzî. (1342) Habîbü’s-Siyer Fî Efrâdi’l-Beşer, II.-III, (Nşr. Dr. M. Debîr Siyâkî), Tahran: Kitapfurûş-î Hayyam.
• İbnü’l-Esîr. (1987) el- Kâmil Fit-Tarih, X. XI. XII. Ağırakça, A.-Özaydın, A. (Çev.) İstanbul: Bahar Yayınları.
• İbn Havkal. (2017) Sûretü’l-Arz (10. Asırda İslâm Coğrafyası), Şeşen, R (Çev.), İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• İbn Hurdazbih.(2019) Yollar ve Ülkeler Kitabı (el-Mesâlik ve’l-Memâlik), Ağarı, M. (Çev.), İstanbul: Ayışığı Kitapları.
• Kafesoğlu, İ. (2016) Türk Milli Kültürü, İstanbul: Ötüken Neşriyât.
• …………. (1984) Harezmşahlar Devleti Tarihi(485-618/1092/1221). Ankara: TTK Yayınları.
• Kazvinî, Zekeriyya.(trhs) Asârul-Bilâd, Beyrut.
• Kemaloğlu, İ. (2016) “Büyük Moğol İmparatorluğu”, Avrasya’nın Sekiz Asrı Çengizoğulları, H. Alan- İ. Kemaloğlu (Yay. Haz). İstanbul: Ötüken Neşriyât.
• Köprülü, F. (1977) “Harezmşahlar” İ.A. V/1, İstanbul, MEB Yayınları, s. 265-296.
• Köymen, M. A. (2019) Selçuklu Devri Türk Tarihi, Ankara: TTK Yayınları.
• Lamb, H. (2013) Dünyanın Kâbusu Cengiz Han, Kaya, S. (Çev), Ankara: Yurt Yayınları.
• Le Strange, G. (1905) The Lands of the Eastern Calıphate, Cambirdge.
• …………. (2015) Doğu Hilafetinin Memleketleri (Mezopotamya, İran ve Orta Asya), A. Eskikurt, C. Tomar (Yay. Haz). İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Merçil, E.(2016) Büyük Selçuklu Devleti, İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Mesûdî, Ebû’l-Hasan Ali b.el-Hüseyn. (2018) Kitâbü’t-Tenbih ve’l-İşraf, Şeşen, R. (Çev.), İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Mîrhând, Hümamüddin Muhammed b. Burhaneddin Hâvendşah b. Kemaleddin. (1339) Ravzatü’s-Safâ fî Sîreti’l-Enbiyâ ve’l-Mülûk ve’l–Hulefâ, IV.-V., Tahran: Kitapfurûş-î Hayyam.
• Moğolların Gizli Tarihi. (2016) Temir, A. (Çev.), Ankara: TTK Yayınları
• Mukaddesî. (2015) Ahsenü’t-Tekâsîm (İslâm Coğrafyası). Batur, D. A (Çev.). İstanbul: Selenge Yayınları. Müstevfî, Hamdullah. (2018) Târih-i Güzide, Öztürk, M. (Çev.), Ankara: TTK Yayınları.
• Nesevî. (1934) Siretü’l Sultan Celâleddin Mengübirti, Yazıksız N. A (Çev.), İstanbul: MEB Yayınları.
• Ögel, B. (1948) “İlk Töles Boyları”. Belleten, XII/48, s. 795-833.
• Öngül, A. (2018), Irak Selçukluları, İstanbul: Çamlıca Yayınları
• Öntürk, V.(2020) Gurlular (1157-1216), İstanbul: Selenge Yayınları.
• Özaydın, A. (2002) “Harezmşahlar”.Türkler Ansiklopedisi, IV, H.C. Güzel, K. Çiçek (Yay. Haz). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, s. 1400-1421.
• …………… (2001) “Karahanlılar”, DİA, XXIV, , İstanbul: TDV Yayınları, s.412-414.
• …………… (1989) “Alamut” DİA, I, İstanbul: TDV Yayınları, s. 336-338.
• Özgüdenli, O. G (2005), “Moğollar’’, DİA, XXX, İstanbul, TDV Yayınları, s. 225-229.
• ………….. (2008) Selçuklular (Büyük Selçuklu Devleti Tarihi (1040-1157) ), I, İstanbul: İSMAR Yayınları.
• Popova, İ. (2002) “Orta Asya Türkleri ve Erken T’ang Çin Devleti”, Türkler Ansiklopedisi, II, , H. C. Güzel, K. Çiçek (Yay. Haz). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, S. 213-222. Piyadeoğlu, Cihan, Büyük Selçuklular. İstanbul: Kronik Kitap, 2020.
• Râvendî, Muhammed b. Ali b. Süleyman.(1999) Râhatü’s-Sudûr ve Âyetü’s- Sürûr. I.-II., A. Ateş (Çev.), Ankara: TTK Yayınları.
• Reşîdüddin Fazlullah. (1389) Camiü’t-Tevârih (Tarih-i Selatin-i Harezm), Tahran: Merkezî Pejuheşî Miras-ı Mektup.
• Roux, J. P. (2001) Moğol İmparatorluğu Tarihi, A. Kazancıgil, - A. Bereket, (Çev.), İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Salman, H.(2001) “ Karluklar”, DİA, XXIV, İstanbul: TDV Yayınları. s.509-510.
• Şebankareî. (1376) Mecmaü’l-Ensâb, Mîr Haşim Muhaddis (ths), Tahran: İntişârat-ı Emîr Kebîr.
• Taneri, A. (2019) Harezmşahlar, İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• ………… (1997) “Harizmşahlar”, DİA, XVI, İstanbul: TDV Yayınları, s, 228-231.
• Taşağıl, A. (2017). “Cengiz Öncesi Türkler ve Moğollar’’, Avrasya’nın Sekiz Asrı Çengizoğulları, H. Alan, İ. Kemaloğlu (Yay. Haz), İstanbul, Ötüken Neşriyât.
• ……………. (2018) Göktürkler, Ankara: TTK Yayınları.
• …………… (2018) Bozkırın Kağanlıkları (Hunlar, Tabgaçlar. Göktürkler, Uygurlar), İstanbul: Kronik Kitap.
• ………………. (2012) “Turfan”, DİA, XXXXI, İstanbul: TDV Yayınları, s. 414-415.
• ……………… (2002) “Karahıtaylar”, DİA, XXIV, , İstanbul: TDV Yayınları, s. 415-417.
• Temir, A. (2002) “Moğol Veya Türk Moğol Hanlığı’’, Türkler Ansiklopedisi, VIII, H. C. Güzel, K. Çiçek, (Yay. Haz) Ankara: Yeni Türkiye Yayınları,416-433.
• Togan, Z. V. (2019) Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul: Türkiye İşbankası Yayınları.
• Turan, O. (2015) Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, İstanbul: Ötüken Neşriyât.
• Usta, A. (2002) “Moğol İstilası Dönemine Kadar Kıpçaklar ve Harezmşahlar Devleti”, Türkler Ansiklopedisi, V, H. C. Güzel, K. Çiçek (Yay. Haz.) Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, s.1421-1430.
• Yıldırım, K.(2015) Bozkırın Yitik Çocukları Juan-Juanlar, İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Yiğit, İ. (1995) “Emevîler”, DİA, XI,, İstanbul: TDV Yayınları, s. 87-104.
• Yörükan, Y. Z. (2013) Ortaçağ Müslüman Coğrafyacılarından Seçmeler (Türklerin Yaşadığı ve Türklere Komşu Bölgeler), İstanbul: Ötüken Neşriyât.
• Yücel, M. (2010), Moğollar Tarihi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Uzaktan Eğitim Fakültesi Yayınları.