Diyarbakır Yöresinde Hayvan Hastalıkları ve Yetiştiriciliğinde Kullanılan Bitkiler

Yıl 2021, , 18 - 26, 30.06.2021

Rahşan Özen

https://doi.org/10.47027/duvetfd.861833

Öz

Bu çalışma ile Diyarbakır yöresinde halk arasında hayvan hastalıkları ve yetiştiriciliğinde kullanılmakta olan bitkilere ilişkin bilgilerin tespiti amaçlandı. Bu amaçla Ocak 2017- Aralık 2018 tarihleri arasında Diyarbakır Merkez ve hayvancılığın yoğun yapıldığı yerleşim yerlerinde 82 kişi ile görüşülerek saha çalışması tamamlandı. Çalışmalar sonucunda yörede hayvan hastalık ve yetiştiriciliğinde 43 familyaya ait toplam 75 bitkinin kullanıldığı saptandı. En yaygın kullanılan bitkilerin Rosaceae, (8 bitki), Asteraceae (7 bitki) ve Solanaceae (4 bitki) ailelerine ait olduğu belirlendi. Bu bitkilerin, hayvanlarda kırık, yaralar, apse, şişkinlik, zehirlenme, güç doğum, eşin düşmemesi, iç, dış ve kan parazit mücadelesi, sarılık, öksürük, sancı, kabızlık, yanık, vitamin eksikliği, arı sokması ve ishal durumları, göz, kalp, meme hastalıkları ve şap hastalığının tedavisinde kullanıldığı belirlendi. Bitkilerin toprak üstü kısımlarının, meyvelerinin, yapraklarının, tohumlarının, yağının, sakızının, kökünün, çiçeğinin kullanıldığı saptandı. Ayrıca yörede, hayvan yetiştiriciliğinde iştah, süt, et, yumurta, döl verimi artırıcı olarak; ses güzelleştirici ve bağışıklık sistemini güçlendirmek amaçlı bitkilerden faydalanıldığı belirlendi. Sonuç olarak, Diyarbakır yöresinde yapılan bu çalışma ile bitkilerin, hayvan hastalık ve yetiştiriciliğinde kullanım amaç, yöntem ve şekillerinin kayıt altına alınmasının, hem kültürel mirasın korunması hem de yeni ilaç araştırmalarına kaynak oluşturabilme potansiyeli açısından önem taşıdığı söylenebilir.

Anahtar Kelimeler

Bitkiler, Diyarbakır, Veteriner Hekimliği Folkloru

Teşekkür

Saha çalışmaları boyunca misafirperverliklerden dolayı Diyarbakır halkına, Veteriner hekim Mehmet Ölçay, Veteriner hekim Bedirhan Üstün ve sağlık memuru Sabri Aygün’e, bitkilerinin adlandırılmasında yardımlarından dolayı Fırat Üniversitesi Fen Fakültesi, Biyoloji Bölümü öğretim üyesi Doç. Dr. Gülden Doğan’a teşekkür ederim.

Kaynakça

• Referans1.Karasszon D. (1988). A Concise of History of Veterinary Medicine. (Translated by E.Farkas). Akademiai Kiado, Budapest.
• Referans2. Öztürk R. (2002). Türkiye'de Veteriner İlaç Sanayiinin Tarihsel Gelişimi. Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, s. 1-11, Ankara.
• Referans3.Khattak NS, Nouroz F, Rahman IU, Noreen S. (2015). Ethno veterinary uses of medicinal plants of district Karak, Pakistan. J. Ethnopharmacol. 171: 273-279.
• Referans4. Özen R, Doğan G. (2017). Elazığ Yöresinde Veteriner Hekimliği Folklorunda Kullanılan Bitkisel İlaç Ham Maddeleri. Lokman Hekim Dergisi.7(3):166-177.
• Referans5. Sezik E, Tabata M, Yeşilada E, Honda G, Goto K, Ikeshiro Y, 1991. Traditional medicine in Turkey. I. Folk medicine in Northeast Anatolia. Journal of Ethnopharmacology, 35:191-196.
• Referans6. Nadiroğlu M, Behçet L, Çakılcıoğlu U. (2019). An Ethnobotanical Survey of Medicinal Plants in Karlıova (Bingöl-Turkey). Indian Journal of Traditional Knowledge. 18(1): 76-87.
• Referans7. Kızıl S, Tonçer Ö. (2014). Diyarbakır ve Çevresinden Doğadan Toplanarak Tüketilen Bitkiler, II. Tıbbi ve Aromatik Bitkiler Sempozyumu, 23-25 Eylül, Yalova-Türkiye.
• Referans8. Akan H, Bakır Sade Y. (2015). Kâhta (Adıyaman) Merkezi ve Narince Köyü’nün Etnobotanik Açıdan Araştırılması. BEÜ Fen Bilimleri Dergisi. 4(2): 219-248.
• Referans9. Yapıcı Ü, Hoşgören H, Saya, Ö. (2009). Kurtalan (Siirt) İlçesinin Etnobotanik Özellikleri. Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Dergisi. (12): 191-196.
• Referans10. Yüksel E. (2012). Aşağı Fırat Havzasında Veteriner Hekimliği Folkloru Üzerine Araştırmalar. Doktora Tezi. Fırat Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, s. 1-11,67-111, Elazığ.
• Referans11. Davis PH. (1965-1985). Flora of Turkey and the East Aegean Islands.Vol.1-9. Edinburgh Univ. Press, Edinburgh.
• Referans12. Değer M. (1985). Diyarbakır Yöresi Halk İlaçları ve Tedavi Yöntemleri. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, s.14-40, İstanbul.
• Referans13. Erk N. (1955). XVI’ıncı Asır Veteriner Hekimliği ve Bu Asra Ait Eserler. Yeni Desen Matbaası, Ankara.
• Referans14.Erk N.(1959) İslam Medeniyeti Çağında Veteriner Tababette Gelişmeler ve Naseri. Yeni Matbaa, Ankara.
• Referans15.Erk N. (1961). “Tuhfetülfarisin Fi Ahval-i Huyul El-Mücahaddin” Adlı Kitabın İlimler Tarihi Yönünden İncelenmesi. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi. 17(4): 495-511.
• Referans16.Erk N. (1961). A Study of the Veterinary Section of İbn Al- Awwam’s “Kitab al-Falaha”. Ankara Üniv Vet Fak Derg. 8(3): 241-250.
• Referans17.Erk N. (1961). Dokuzuncu Yüzyıla Ait “Kitab Al –Hayl Val-Baytara” Üzerinde Bir İnceleme. Ankara Üniv Vet Fak Derg. 8(4): 367-386.
• Referans18.Erk N, Dinçer F. (1967). XV inci Ya da XVI ıncı Yüzyıla Ait Olduğu Sanılan Bir Baytarname İncelemesi. Ankara Üniv Vet Fak Derg.14(2): 117-139.
• Referans19.Dinçer F. (1967). Türk Folklorunda Veteriner Hekimliği Üzerine Araştırmalar. Ankara Üniversitesi Veteriner ve Ziraat Fakülteleri Basımevi, Ankara.
• Referans20.Doğanay S. (1982). Afyon Folklorunda Veteriner Hekimlik Araştırma ve İncelemeleri. II. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri Kitabı Cilt 4. GÜ Basın Yayın Yüksekokul Basımevi, Ankara.
• Referans21.Arslan, ES. (1998). Ege Bölgesi Folklorunda Veteriner Hekimliği ve Hayvancılık Üzerine Araştırmalar. Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, s. 12-68, Ankara.
• Referans22.Özen A. (1999). Milli Kütüphanedeki Yazma Baytarnameler Üzerinde Tarihsel İncelemeler. Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, s. 19-122, Ankara.
• Referans23.Yerlikaya H.(2002). Elazığ ve Çevresinde Hayvan Hastalıklarında Halk Hekimliği Üzerine Araştırmalar. Kafkas Univ Vet Fak Derg. 8(2): 131-138.
• Referans24. Özen A, Taşkın Ü. (2010). Baytarname-i Kenan Efendi. Bizim Büro Basımevi, Ankara.
• Referans25.Yiğit A. (2011) İlm-i Fürusiyet İsimli Baytarnamenin Veteriner Hekimliği Tarihi, At Yetiştiriciliği ve Hastalıklar Açısından İncelenmesi. Doktora Tezi. Selçuk Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, s. 87-71, Konya.
• Referans26.Sinmez ÇÇ. (2011). Bozlak Kültüründe Folklorik Veteriner Hekimliği ve Hayvancılık Üzerine Araştırma. Doktora Tezi. Selçuk Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, s. 21-70, Konya.
• Referans27.Sinmez ÇÇ. (2014). Türkiye’nin Orta ve Yukarı Kızılırmak Havzasında Folklorik Uygulamalar: At Hastalıkları ve Tedavi Yöntemleri. Lokman Hekim Journal. 4(3):44-58.
• Referans28. Yaşar A, Sinmez CÇ, Aslım G. (2015). İç Anadolu Bölgesi Konya Bölümü Folklorunda Ruminantların Paraziter Hastalıkları ve Tedavi Yöntemleri. Kafkas Univ Vet Fak Derg. 21(1): 1-7.
• Referans29. Avcı A, Özen R. (2016). Kara Hekim: Katran”ın Antalya Veteriner Hekimliği Folklorunda Hayvan Hastalıklarının Tedavisinde Kullanımı. F.Ü. Sağ .Bil. Vet. Derg. 30(1): 39-44.
• Referans30. Sinmez ÇÇ, Yaşar A. (2016). Konya Bölümü Folklorik Veteriner Hekimliğinde Ruminantlarda Doğum Bilgisi ve Jinekoloji. Kafkas Univ Vet Fak Derg. 22(3): 409-415.
• Referans31. Sinmez ÇÇ, Aslım G. (2017). An Ethnoveterinary Remedies Used in the Treatment of Diseases of Aksaray Malaklısı Shepherd Dogs. Erciyes Üniv Vet Fak Derg. 14(3): 191-200.
• Referans32.Küçükaslan Ö. (2018). Diyarbakır Folklorunda Hayvanların Yara Tedavisinde Uygulanan Yöntemler, VI. Ulusal Veteriner Hekimliği Tarihi ve Mesleki Etik Sempozyumu, 4-6 Ekim, Elazığ-Türkiye.
• Referans33.Sinmez ÇÇ, Aslım G, Yaşar A. (2018). An Ethnoveterinary Study on Plants Used in the Treatment of Dermatological Diseases in Central Anatolia, Turkey. Journal of Complementary Medicine Research. 8:71-84.
• Referans34.Kardaş C. (2019). Muş’ta Halk Veterinerliği ve Geleneksel Tedavi Yöntemleri. Ürün Yayınları, Ankara.
• Referans35. Polat R, Cakılcıoğlu U, Satıl F. (2013). Traditional Uses of Medicinal Plants in Solhan (Bingöl Turkey). Journal of Ethnopharmacology. 148(3): 951-963.
• Referans36. Polat R. (2019). Ethnobotanical Study on Medicinal Plants in Bingöl (City Center) (Turkey). Journal of Herbal Medicine. 16: 1-11.
• Referans37. Arasan Ş. (2014). Savur (Mardin) Yöresinde Halk Hekimliğinde Kullanılan Bitkiler ve Kullanım Alanları. Yüksek Lisans Tezi. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, s.40,224, Van.
• Referans38.Mükemre M. (2013). Konalga, Sırmalı, Dokuzdam Köyleri (Çatak-Van) ve Çevrelerinin Etnobotanik Özellikleri. Yüksek Lisans Tezi. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, s.74, Van.
• Referans39. Türkoğlu İ. (2000). Elazığ İlindeki Etnobotanik Değeri Olan Taksonların Araştırılması. Yüksek Lisans Tezi. Fırat Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, s.42-43, Elazığ.
• Referans40.Olgun Ş. (2019). Arıcak (Elazığ) İlçesinin Etnobotanik Özellikleri. Yüksek Lisans Tezi. Bingöl Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, s.53, Bingöl.
• Referans41. Bruni A, Ballero M, Pol, F. (1997). Quantitative Ethnopharmacological Study of the Campidano Valley and Urzulei District, Sardinia, Italy. Journal of Ethno-pharmacology. 57(2):97–124.
• Referans42. Viegi L, Pieroni A, Guarrera PM, Vangelisti R. (2003). A Review of Plants Used in Folk Veterinary Medicine in Italy as Basis for a Databank. J Ethnopharmacol. 89(2-3): 221-244.
• Referans43. Bullitta S, Re GA, Manunta MDI, Piluzza G. (2018). Traditional Knowledge About Plant, Animal, and Mineral-Based Remedies to Treat Cattle, Pigs, Horses, and Other Domestic Animals in the Mediterranean Island of Sardinia. Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine. 14(1): 1-26.
• Referans44. Uncini Manganelli RE, Camangi F, Tomei PE. (2001). Curing Animals With Plants: Traditional Usage in Tuscany (Italy). Journal of Ethnopharmacology. 78(2-3):171–191.
• Referans45. Miara MD, Bendif H, Ouabed A, et al. (2019) . Ethnoveterinary Remedies Used in the Algerian Steppe: Exploring the Relationship with Traditional Human Herbal Medicine. J. Ethnopharmacol. 244: 112164.
• Referans46. Viegi L, Bioli A, Vangelisti R, Cela Renzoni G. (1999). Prima Indaginesulle Piante Utilizzate in Medicina Veterinaria Popolare in Alcune Localitàdell’alta Val di Cecina. Atti della Societ ̄a Toscana di Scienze Naturali,Memorie Serie B. 106: 131-140.
• Referans47. Disler M, Ivemeyer S, Hamburger M, et al. (2014). Ethnoveterinary Herbal Remedies Used by Farmers in Four North-Eastern Swiss Cantons (St. Gallen, Thurgau, Appenzell Innerrhoden and Appenzell Ausserrhoden). Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine. 10(1): 1-22.
• Referans48. Vučevat-Bajt V, Karlović M (1994). Traditional Methods for the Treatment of Animal Diseases in Croatia. Rev Sci Tech. 13:499-512.
• Referans49. Sikarwar RLS, Tiwari AP. (2020). A Review of Plants Used in Ethnoveterinary Medicine in Central India. Indian Journal of Traditional Knowledge.l 19(3):617-634.
• Referans50. Bartha SG, Quave CL, Balogh L, Papp N. (2015). Ethnoveterinary Practices of Covasna County, Transylvania, Romania. J Ethnobiol Ethnomed. 11:35-57.
• Referans51. Deeba F, Muhammad G, Iqbal Z, Hussain I. (2009). Survey of Ethnoveterinary Practices Used for Different Ailments in Dairy Animals in Peri-Urban Areas of Faisalabad (Pakistan). Int J Agric Biol 11(5):535–541
• Referans52. Bharati KA, Sharma BL. (2012). Plants Used as Ethnoveterinary Medicines in Sikkim Himalayas. Ethnobot Res Appl 2012, 10:339–356.
• Referans53. Ali-Shtayeh Mohammed S, Jamous RM, Jamous RM. (2016). Traditional Arabic Palestinian Ethnoveterinary Practices in Animal Health Care: a Field Survey in the West Bank (Palestine). J Ethnopharmacol. 82:35–49.
• Referans54. Malla B, Chhetri R. (2012). Ethnoveterinary Practices of Some Plant Species by Ethnic People of Parbat District, Nepal. Kathmandu Uni J Sci Eng Tech. 8(1):44–50.
• Referans55. Bakare AG, Shah S, Bautista-Jimenez V, et al. (2020). Potential of Ethno-Veterinary Medicine in Animal Health Care Practices in the South Pacific Island Countries: A Review. Tropical Animal Health and Production. 52:2193–2203.
• Referans56. Öztürk R. (2003). İlk Çağda Bilim Göçü. Veteriner Hekimleri Derneği Dergisi.74(1-2):31-34.
• Referans57. TC Diyarbakır Valiliği. Diyarbakır tarihi. Erişim: http://diyarbakir.gov.tr/diyarbakir-tarihi. Erişim tarihi: 30.12.2020.