A View on the Legal Status of Non-Muslims in the Ottoman State from the Perspective of Citizenship Rights

Yıl 2023, Cilt: 27 Sayı: 2, 217 - 277, 26.12.2023

Elif Özdemir

https://doi.org/10.60002/ebyuhfd.1384885

Öz

This study focuses on the legal status of non-Muslims in the Ottoman Empire in the context of the right to citizenship. Citizenship, which expresses the political-legal bond between a person and a state, has reached its current nature after the French Revolution. However, it has existed since the earliest times in the sense of a status to which rights and obligations are attached and loyalty to a state. The legal status of non-Muslims in the Ottoman Empire was based on Sharia law. According to Sharia law, the Islamic state is obliged to protect the security of life, property and honor of non-Muslims who are bound to it by the contract of dhimmitude against internal and external attacks. Non-Muslims become subjects of the Islamic state through the contract of dhimmitude. Based on the principles of Islamic law regarding dhimmi status, the Ottoman Empire adopted a system (the millet system) appropriate to its own structure and governed non-Muslim communities through spiritual leaders (patriarchs). As the Ottoman Empire weakened against Europe, reform movements arose in the Tanzimat era. Constitutional documents and legislation enacted during this period significantly contributed to improving the rights of non-Muslims and advancing an understanding of citizenship based on equality. The Ottoman government attempts to unify diverse ethnic and religious groups through a concept of 'Ottoman super-identity' failed due to nationalist movements and European state interference. This study examines the legal status of non-Muslims in the Ottoman State from a historical and legal perspective, considering the specific approach of Islamic law and the political and social conditions of the time.

Anahtar Kelimeler

Citizenship, Non-Muslim, Dhimmi, Millet System, Ottomanism

Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslimlerin Hukuki Statüsüne Vatandaşlık Hakkı Açısından Bir Bakış

Öz

Bu çalışma, vatandaşlık hakkı bağlamında Osmanlı İmparatorluğu'ndaki gayrimüslimlerin hukuki statüsüne odaklanmaktadır. Kişi ile devlet arasındaki siyasi-hukuki bağı ifade eden vatandaşlık, bugünkü niteliğine Fransız Devrimi'nden sonra kavuşmuştur. Ancak bu kavram hak ve yükümlülüklerin bağlı olduğu bir statü ve bir devlete sadakat anlamında eski zamanlardan beri var olmuştur. Osmanlı Devleti’nde gayrimüslimlerin hukuki statüsü şer'i hukuka dayanmaktaydı. Şer'i hukuka göre İslam devleti, kendisine zimmet akdiyle bağlı olan gayrimüslimlerin can, mal ve namus güvenliğini iç ve dış saldırılara karşı korumakla yükümlüdür. Gayrimüslimler zimmet akdi ile İslam devletinin tebaası olurlar. Osmanlı İmparatorluğu, İslam hukukunun zimmî statüsüne ilişkin ilkelerine dayanarak kendi yapısına uygun bir sistem (millet sistemi) benimsemiş ve gayrimüslim toplulukları ruhani liderler (patrikler) aracılığıyla yönetmiştir. Osmanlı Devleti, zamanla Avrupa karşısında zayıflamasıyla Tanzimat devri reform hareketleri ortaya çıkmıştır. Bu dönemde çıkarılan anayasal belgeler ve yasalar, gayrimüslimlerin haklarının artmasına ve eşitliğe dayalı bir vatandaşlık anlayışının geliştirilmesine önemli katkıda bulunmuştur. Osmanlı hükümetinin farklı etnik ve dini grupları 'Osmanlı üst kimliği' çatısı altında birleştirme politikası, milliyetçi hareketler ve Avrupa devletlerinin müdahalesi nedeniyle başarısız olmuştur. Bu çalışma, tarihsel ve hukuki bir perspektifle Osmanlı Devleti'nde gayrimüslimlerin hukuki statüsünü, vatandaşlık hakkı açısından -İslam hukukunun kendine özgü yaklaşımını ve dönemin siyasi ve sosyal koşullarını göz önünde bulundurarak- incelemektedir.

Anahtar Kelimeler

Vatandaşlık, Gayrimüslim, Zimmî, Millet Sistemi, Osmanlıcılık.

Kaynakça

• Abu Jaber, K. S. “The Millet System in the Nineteenth Century Ottoman Empire”. The Muslim World. C. LVII, S. 3, 1967, s. 213-223.
• Affan, Osman. “Tabiiyet Mesailinden Ma’bad: İzdivaç: Ecnebi ile İzdivaç Eden Kadınlar- Tebdil-i Tabiiyet” . Muhamat Dergisi. S. 35, s. 1078-1084 (eser için ayrıca bkz. Ahmet Kılınç (ed.), Osmanlı Hukukçuları Gözünden Tabiiyet Hukuku, Transliterasyon: Betül Argunhan/Merve Nur Öztürk, Adalet Bakanlığı Yayını, Ankara 2021, s. 140-144).
• Affan, Osman. “Tabiiyet”. Muhamat Dergisi. S. 33, 10 Nisan 1330, s. 1025-1030 (eser için ayrıca bkz. Ahmet Kılınç (ed.), Osmanlı Hukukçuları Gözünden Tabiiyet Hukuku, Transliterasyon: Betül Argunhan/Merve Nur Öztürk, Adalet Bakanlığı Yayını, Ankara 2021, s. 119-126).
• Affan, Osman. “Terk-i Tabiiyet: Tabiiyet Mesailinden Ma’bad: Terk-i Tabiiyet Şeraiti -Mahmiyet-i Ecnebiye Tarihçesi - Kavanin-i Ecnebiye Ahkamı”. Muhamat Dergisi. S. 36, s. 1109-1112 (eser için ayrıca bkz. Ahmet Kılınç (ed.), Osmanlı Hukukçuları Gözünden Tabiiyet Hukuku, Transliterasyon: Betül Argunhan/Merve Nur Öztürk, Adalet Bakanlığı Yayını, Ankara 2021, s. 145-151.)
• Akgündüz, Ahmet. Osmanlı Devletinde Gayrimüslimlerin Yönetimi. Timaş Yayınları, İstanbul 2008.
• Akyılmaz, Gül. “Tanzimat’tan Önce ve Sonra Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslimlerin Hukuki Statüsü”. Yeni Türkiye Dergisi (Ermeni Özel Sayısı-II). C. 38, 2001, s. 671-686.
• Akyılmaz, Gül. Siyasi Tarih. 2. Baskı, Seçkin Yayınları, Ankara 2019.
• Albayrak, Zarife. Şeyhü'l-İslâm Ebu's-Suûd Efendi'nin Fetvalarında Osmanlı Gayrimüslimleri. Libra Yayıncılık, İstanbul 2020.
• Atçı, İsa. “İslâm Devletler Hukukunda Devletin Gayrimüslimlere Ait Mâbetler Hususunda Yürüttüğü Politikanın Dinî mi Yoksa Siyasî mi Olduğu Üzerine Bir İnceleme”. ATEBE. S. 7, Haziran 2022, s. 15-36.
• Aydın, Mehmet Akif. “Osmanlı Hukukunun Genel Yapısı”. İçinde Osmanlı Devleti’nde Hukuk ve Adalet. 15-73. 3. Baskı, Klasik Yayınları, İstanbul 2020.
• Aydın, Mehmet Akif. “Türk Hukukunun Laikleşme Sürecinde Lozan’ın Oynadığı Rol”. İslâmî Araştırmalar Dergisi. C. 8, S. 3-4, Yaz-Güz 1995, s. 166-172.
• Aydın, Mehmet Akif. Osmanlı Hukuku: Devlet-i Aliyye’nin Temeli. İSAM Yayınları, Ankara 2020.
• Aydın, Melikşah. Klasik Dönem Osmanlı Yargılama Hukukunda Tanıklık. On İki Levha Yayıncılık, 2021.
• Aydınlı, Osman. “Kudüs’ün Fethi ve Hz. Ömer Emannâmesi”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. C. 7, S. 1, 2020, s. 608-630.
• Aydoğdu, Nergiz. “Tanzimat Dönemi Türk Basınında Islahat Fermanı ve Siyasi Vatandaşlık Politikaları: Eleştiri ve Tepkiler”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi. C. 9, S. 1, 2020, s. 636-662.
• Barkey, Karen/Gavrilis, George. “The Ottoman Millet System: Non-Territorial Autonomy and its Contemporary Legacy”. Ethnopolitics. C. 15, S. 1, 2016, s. 24-42.
• Başgil, Ali Fuad. Türkiye Siyasi Rejimi ve Anayasa Prensipleri. C. I, Baha Matbaası, İstanbul 1957.
• Berber, Emre. “Kabile Sistemi Ekseninde Medine Vesikası ve Yeni İslam Toplumunun Sosyo-Siyasal Niteliği”. TAAD. Y. 7, S. 26, 2016, s. 461-492.
• Berkes, Niyazi. Türkiye’de Çağdaşlaşma. Yayına Hazırlayan Ahmet Kuyaş, 29. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2019.
• Berki, Osman Fazıl. “Türk Vatandaşlığı Hukukunda Toprak Esasının Gelişmesi”. AÜHFD, C. 27, 1970, s. 67-75.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuk-ı İslamiyye ve Istıhalatı Fıkhiyye. Cilt 3, Bilmen Yayınevi, İstanbul 1988.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukuk-ı İslamiyye ve Istıhalatı Fıkhiyye. Cilt 4, Bilmen Yayınları, İstanbul 1990.
• BOA, DH. İD, 116/60, 13 Mart 1329/26 Mart 1913.
• BOA, DH.MKT., 1376/124, 11 Safer 1304/28 Teşrinievvel 1302/9 Kasım 1886.
• BOA, DH.SN.THR, 34/62, 9 Şevval 1328/14 Ekim 1910.
• Bostancı, Ahmet. İslam Kamu Hukukunda Gayrimüslimler. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi SBE, 1999.
• Bozkurt, Gülnihal. “İslam Hukukunda Zimmîlerin Hukuki Statüleri”. Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Kudret Ayiter Armağanı. C. 3, S. 14, 1987, s. 115-155.
• Bozkurt, Gülnihal. Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerinin Işığında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (1839- 1914). TTK Basımevi, Ankara 1989. (Alman-İngiliz)
• Braude, Benjamin. “Foundation Myths of the_Millet System”, İçinde Christians and Jews in the Ottoman Empire, the Functioning of a Plural Society, Editör: B. Braude ve B. Lewis, New York 1982, s. 69-83.
• Bucaktepe, Adil. “Birinci ve İkinci Meşrutiyet Anayasalarında Öngörülen Devlet Modelleri Hakkında Bir Değerlendirme”. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. C. 42, Ekim 2014, s. 45-56.
• Davison, Roderic H. Osmanlı-Türk Tarihi (1774-1923). çev. Mehmet Moralı, Alkım Yayınları, İstanbul 2004.
• Demir, Gamze Nur. Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslim Tebaanın Hukuki Durumu. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi SBE, 2015.
• Demir, Özge. “İslam Hukuku’nda Zimmet Sözleşmesinin Hukuki Kapsamı ve Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Görünümü”. İÜHFM. C. LXXII, S. 1, 2014, s. 739-758.
• Düstur, Üçüncü Tertip, 5. Cilt, 11 Ağustos 1339-19 Teşrinievvel 1340.
• Ebu Yusuf. Kitab-ül Haraç, Çeviren Ali Özek, 2. Bası, alBaraka Yayınları, İstanbul 2022.
• Ekinci, Ekrem Buğra. Osmanlı Hukuku. 5. Baskı, Arı Sanat Yayınevi, İstanbul 2017.
• Ercan, Yavuz. Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler: Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Sosyal, Ekonomik ve Hukuki Durumları. Turhan Kitabevi, Ankara 2001.
• Ercan, Yavuz. Türkiye’de Azınlık Sorununun Kökeni (Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Gayrimüslimler). OTAM Dergisi. C. 20, S. 20, Mart 2006, s. 1-15.
• Eryılmaz, Bilal. Osmanlı Devletinde Gayrimüslim Teb’anın Yönetimi. Risale Yayınları, İstanbul 1990.
• Findley, Carter V.. Modern Türkiye Tarihi: İslam, Milliyetçilik ve Modernlik (1789-2007). 3. Baskı, Timaş Yayınları, İstanbul 2014.
• Genç, Mehmet. “Mukātaa”. TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 31, Ankara 2020, s. 129-132.
• Göğer, Erdoğan. Türk Tâbiiyet Hukuku. 4. Bası, Sevinç Matbaası, Ankara 1979.
• Gözler, Kemal. “Devletin Bir Unsuru Olarak 'Millet' Kavramı”. Türkiye Günlüğü. S. 64, Kış 2001, s. 108-123, www.anayasa.gen.tr/millet.htm, E.T. 20.11.2023.
• Güllü, Ramazan Erhan. “Lozan Antlaşması Sonrası Türkiye’nin Azınlıklara Yönelik Politikaları”, İstanbul Üniversitesi Avrasya İncelemeleri Dergisi, C. VII, S. 2, s. 268 – 298.
• Güllü, Ramazan Erhan. Ermeni Sorunu ve İstanbul Ermeni Patrikhanesi (1878-1923). TTK Yayınları, Ankara 2015.
• Gümüş, Musa. “Anayasal Meşruti Yönetime Medhal 1856 Islahat Fermanı’nın Tam Metin İncelemesi”. Bilig. C. 48, 2008, s. 215-240.
• Güneş, Ahmet. “İslam Hukukunda Gayrimüslimlerin Vatandaşlık Statüleri”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi. C. 11, S. 1, 2008, s. 255-268.
• Güneş, Ahmet. “Medine Vesikası’nın İslam Hukuku Açısından Kaynak Değeri”. EKEV Akademi Dergisi. C. 12, S. 34, Kış 2008, s. 211-222.
• Gürkaynak, Muharrem. “Osmanlı Devleti'nde Millet Sistemi ve Yahudi Milleti”. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi. C. 8, S. 2, 2003, s. 275-290.
• Güzel, Ahmet. “İslâm Geleneğinde Birlikte Yaşama Tecrübesi: Hulefâ-yı Râşidîn Örneği”. KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi. C. 27, 2016, s. 29-56.
• Hamidullah, Muhammed. İslam Peygamberi-I. Yeni Şafak Kültür Armağanı, Ankara 2003.
• Hamidullah, Muhammed. İslam’da Devlet İdaresi. Beyan Yayınları, İstanbul 1998.
• Hoş, Hasan Serdar. “Hukuki Çoğulluk Kavramının Osmanlı Millet Sistemi Bağlamında Değerlendirilmesi ve İsrail Uygulaması”. TAAD. Y. 11, S. 42, Nisan 2020, s. 203-230.
• https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir
• İbrahim, Abdülazim. “Tanzimat Sonrası Gayrimüslim Osmanlı Tebaasının Hukuki Durumu”. Necmettin Erbakan Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. C. 5, S. 1, 2022, s. 63-91.
• İnalcık, Halil. “Ottoman Archival Materials on Millets”. İçinde Christians and Jews in the Ottoman Empire, the Functioning of a Plural Society. Editör: B. Braude ve B. Lewis, New York 1982, s. 437-449.
• İnalcık, Halil. “The Status of the Greek Patriarch under the Ottomans”. Turcica. C. XXI-XXIII, 1991, s. 411-428.
• İnalcık, Halil. Devlet-i Aliyye: Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-IV Ayanlar, Tanzimat, Meşrutiyet. 7. Baskı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2019.
• Kara, Cahit. “İslâm Coğrafyasında Mecûsîler (Emevîlerin Sonuna Kadar)”. AİBÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi. C. 1, S. 2, Güz 2013, s. 19-59.
• Karakoç, İrem. Hukuk Tarihinde Vatandaşlık-Yabancılık Statüsü. Yetkin Yayınları, İzmir 2012.
• Karaman, Hayreddin. Mukayeseli İslam Hukuku, C. III, İz Yayıncılık, İstanbul 2016.
• Karpat, Kemal. “Millets and Nationality: The Roots of the Incongruity of Nation and State in the Post-Ottoman Era”. İçinde Christians and Jews in the Ottoman Empire, the Functioning of a Plural Society, editör B. Braude ve B. Lewis, New York 1982, s. 141-170.
• Kaya Kılıç, Selda. “1864 Vilayet Nizamnamesinin Tuna Vilayetinde Uygulanması ve Mithat Paşa”. Tarih Araştırmaları Dergisi. C. 24, 2005, s. 99-111.
• Kenanoğlu, M. Macit. Osmanlı Millet Sistemi: Mit ve Gerçek. 4. Baskı, Klasik Yayınları, İstanbul 2017.
• Keskin, Erdoğan. “Anayasacılık Bağlamında İslami Anayasacılık Kavramı ve Medine Vesikası”. AÜHFD. C. 70, S. 3, 2021, s. 957-990.
• Kılınç, Ahmet (ed.). Osmanlı Hukukçuları Gözünden Tabiiyet Hukuku. Adalet Bakanlığı Yayınları, Ankara 2021.
• Kılınç, Ahmet. “Reflection of Multiculturalism in Law: The Ottoman Experience”. Law & Jusice Review. Y. 8, S. 14, Haziran 2017, s. 79-94.
• Kılınçlı, Sami. Nüzul Sürecinde Müslümanların Gayrimüslimlerle İlişkileri -Medine Dönemi 622-625 Yılları Arası-. Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2018.
• Konan, Belkıs. “Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumuna İlişkin Bir Değerlendirme”. AÜHFD. C. 64, S. 1, 2015, s. 171-193.
• Kumaş, Mehmet Salih. “Hukukî Çoğulculuk Bağlamında Osmanlı ve İsrail Hukuklarına Bir Bakış”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. C. 15, S. 2, Haziran 2006, s. 1-22.
• Kurtaran, Uğur. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Millet Sistemi”. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü Dergisi. C. 1, S. 8, Aralık 2011, s. 57-71.
• Lewis, Bernard. Modern Türkiye’nin Doğuşu, Çeviren Boğaç Babür Turna, 10. Baskı, Arkadaş Yayınevi, Ankara 2018.
• Mumcu, Ahmet. Türk Devriminin Temelleri ve Gelişimi, 5. Baskı, İnkılap ve Aka Yayınları, İstanbul 1979.
• Namık Kemal. Vatan-Yahut- Silistre. Hazırlayan: Mustafa Nihat Özön, Remzi Kitabevi, İstanbul 1993.
• Namık Kemal/Ziya Paşa. “Mesele-i Müsavat”. Hürriyet. S. 15, 18 Cemaziyülahir 1285/5 Ekim 1868.
• Nomer, Ergin. Türk Vatandaşlık Hukuku. 26. Bası, Filiz Kitabevi, İstanbul 2019.
• Okur, Kâşif Hamdi. “İslam Hukukunda Miras Engeli Olarak Müslüman ve Gayrimüslim Arasındaki Din Ayrılığı”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi. C. VII, S. 3, 2007, s. 95-119.
• Ortaylı, İlber. “Osmanlı İmparatorluğunda “Millet” Nizamı”. Ayrı basım, Hamide Topçuoğlu’na Armağan. Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1995.
• Ortaylı, İlber. “Osmanlılar’da Millet Sistemi”. TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 30, Ankara 2020, s. 66-70.
• Osmanağaoğlu, Cihan. Tanzimat Dönemi İtibarıyla Osmanlı Tabiiyetinin (Vatandaşlığının) Gelişimi. Legal Yayınları, İstanbul 2004.
• Örikağasızade Hasan Sırrı. “Tabiiyet Hakkında Bazı Mütalaat ve Kanun-i Osmani Onuncu Nüshadan Ma’bad”. İstişare. No:11, 20 Teşrin-i Sani 1324, s. 433-485 (eser için ayrıca bkz. Ahmet Kılınç (ed.), Osmanlı Hukukçuları Gözünden Tabiiyet Hukuku, Transliterasyon: Harun Karakaya, Adalet Bakanlığı Yayını, 2021, s. 89-97).
• Özcoşar, İbrahim. “Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslimlerin Hukuki Durumu ve Millet Sistemi”. Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. C. 7, S. 1, 2003, s. 124-139.
• Özel, Ahmet. “Gayri Müslim”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1996, s. 418- 427.
• Özel, Ahmet. “Harbî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. S. 16, İstanbul 1997, s. 112-114.
• Özel, Ahmet. İslam Hukukunda Ülke Kavramı: Darülislam-Darülharb. 4. Bası, İz Yayıncılık, İstanbul 2019.
• Özkan, Işıl. Göç ve Vatandaşlık Hukuku. Seçkin Yayınları, İstanbul 2022.
• Reyhan, Cenk. “Osmanlı'da Millet Nizamnameleri: Avrupa ile Uyum Sürecinde Rum-Ermeni-Yahudi Cemaat Düzenlemeleri”. Belgeler TTK. C. XXVII, S. 31, 2006, s. 33-90.
• Serbestoğlu, İbrahim. Osmanlı Kimdir? Osmanlı Devleti’nde Tabiiyet Sorunu. Yeditepe Yayınları, İstanbul 2014.
• Seyitdanlıoğlu, Mehmet. “Yerel Yönetim Metinleri III: Tuna Vilâyeti Nizâmnâmesi”, http://yunus.hacettepe.edu.tr/~mehmets/tunavilayetinizamnamesi.pdf (E.T. 28.10.2023).
• Söylemez, Mehmet Mahfuz. “İlk Dönem İslam Toplumunda Gayrimüslimlerin Yeri: Haklar ve Hoşgörü”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. C. 22, 2010, s. 99-124.
• Sururi, Nazif. Şerh-i Kanun-i Tabiiyet. İstanbul 1324 (eser için ayrıca bkz. Ahmet Kılınç (ed.), Osmanlı Hukukçuları Gözünden Tabiiyet Hukuku, Transliterasyon: Harun Karakaya/A. Vefa Karataş/Betül Argunhan/Betül Kayar/S. Betül Doğangüzel/Merve Nur Öztürk, Adalet Bakanlığı Yayını, Ankara 2021, s. 57- 86).
• Şentürk, Recep. “Millet”. TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 30, Ankara 2020, s. 64-66.
• Şıvgın, Hale/Günaydın, Meryem. “Amerika’dan Osmanlı Devleti’ne Ermenilerin Geri Dönüşleri (1908-1914): Tâbiiyet, Emlâk ve Arazi Meselesi”. Gazi Akademik Bakış. C. 8, 2015, s. 1-40.
• Tanör, Bülent. Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri. 32. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2019.
• Tekin, Yusuf/Sarıalioğlu, İrşat. “Meşveret-Meşrutiyet-Demokrasi Tartışmaları Çerçevesinde Osmanlı İmparatorluğu’nda İlk Seçim ve Parlamento”. Yüzüncü Yılında TBMM Oluşumu, Çalışma Şartları ve İşlevleri, TBMM Basımevi, Ankara 2020, s. 33-56.
• Topçuoğlu, Ali Aslan. “Modern Hukuk ve İslam’da Vatandaşlık Kavramının Hukukî Temeli”. Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. C. XVI, S. 3, 2012, s. 185-216.
• Topuzkanamış, Şafak Evran. “Türk Hukukunda Anayasal Gelişmeler Işığında Vatandaşlık”. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi SBE, 2013.
• Türkiye Diyanet İşleri Ansiklopedisi. “Kocabaşı”. https://islamansiklopedisi.org.tr/kocabasi (Erişim Tarihi: 15.09.2023).
• Ulukaya, Gülşen. “1869 Osmanlı Tabiiyet Kanunu ve Büyük Devletlerin Bu Kanuna Bakışı”. Anlambilim MTÜ Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi. C. 2, S. 2, 2022, s. 136-150.
• Uluocak, Nihat Erdener. Türk Vatandaşlık Hukuku. Fakülteler Matbaası, İstanbul 1968.
• Üstel, Füsun. “Makbul Vatandaş”ın Peşinde: II. Meşrutiyet'ten Bugüne Vatandaşlık Eğitimi, İletişim Yayınları, 3. Bası, İstanbul 2008.
• Yaman, Ahmet. “Zimmî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 44, İstanbul 2013, s. 434-438.
• Yılmaz, Faruk. Türk Anayasa Tarihi. İz Yayıncılık, İstanbul 2012.
• Yurtsever, Yılmaz . “İslam Hukuku ve Klasik Osmanlı Dönemi Uygulamalarında Zimmîlerin Hukuki Statüsü”. Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. C. 8, S. 1-2, 2000, s. 439-462.
• Yusuf Ziya, “İmtiyazat-ı Ecnebiye ve Mesele-i Tabiiyet- Kısm-ı Gayri Resmi”, Ceride-i Adliye Dergisi, No: 8, 20 Mart 1326, s. 291-298 (eser için ayrıca bkz. ayrıca bkz. Ahmet Kılınç (ed.), Osmanlı Hukukçuları Gözünden Tabiiyet Hukuku, Transliterasyon: Alpaslan Balcı/Semra Betül Doğangüzel, Adalet Bakanlığı Yayını, 2021, s. 105-115).
• Zeydan, Abdülkerim. “İslam Hukukuna Göre Zimmîler”. Çeviren Hasan Güleç, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. C. 8, 1994, s. 431-440.
• Zeydan, Abdülkerim. İslam Hukukunda Ferd ve Devlet (İslam Anayasa Hukuku). International Islamic Federation of Student Organizations, Kuveyt 1977.
• Zuhayli, Vehbe. İslam Fıkhı Ansiklopedisi. Cilt 8, Risale Yayınları, İstanbul 2012.
• Zürcher, Eric Jan. Modernleşen Türkiye’nin Tarihi. Çeviren Yasemin Gönen, 4. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul 2018.