GEYİK DAĞI KÜTLESİNİN YÜZEY KARSTI JEOMORFOLOJİSİ ve KÜTLE ÜZERİNDEKİ KARST-BUZUL JEOMORFOLOJİSİ İLİŞKİSİ

Yıl 2019, Cilt: 28 Sayı: 2, 97 - 110, 24.12.2019

Mesut Şimşek , Mustafa Utlu , Murat Poyraz , Muhammed Zeynel Öztürk

Öz

Büyük bölümü Jura-Kretase ve Permiyen karbonatlı kayaçlardan
oluşan Geyik Dağı, karstik plato karakterinde yüksek bir kütledir. Pleyistosen
buzullaşmalarından büyük oranda etkilenen kütle üzerinde çok iyi gelişmiş buzul
ve karstik şekillerin iç içe bulunması, kütle üzerinde buzul-karst polijenik
(glasiyokarstik) jeomorfolojinin gelişmesi için uygun koşulları sağlamıştır. Bu
çalışmada buzullaşma ve karstlaşma ilişkisine göre kütle üzerindeki polijenik
jeomorfolojinin ortaya konulması amaçlanmıştır. Kütle üzerindeki en önemli
yüzey karstı şekillerini karstik depresyonlar (dolin ve uvalalar), en önemli
buzul şekillerini ise sirkler ve moren depoları oluşturmaktadır. 1/25.000 ölçekli
21 adet topografya haritası üzerinde gerçekleştirilen haritalama çalışmasına
göre kütle üzerinde 550-2800 metreleri arasında toplam 25.599 dolin tespit
edilmiştir. Maksimum karstik depresyon yoğunluğunun 145 adet/km²’ye
ulaştığı kütlede, şekillerin % 80’ni 1600-2400 metreleri arasında bulunur.
Çalışma alanı içerisinde sirklerin neredeyse tamamına yakını yükseltinin 2000
metre ve üzerinde olduğu kuzey, kuzeydoğu ve kuzeybatı yamaçlarında
gelişmiştir. Yüksek sahalarda yer alan karstik depresyonların bir kısmı
buzulların yerleşmesi için uygun ortamları oluştururken, depresyonların bir
kısmı da morenler tarafından örtülmüştür. Özellikle kütlenin merkezi ile güney
kesimlerinde 1750-2300 metreleri arasındaki karstik alanlar moren depoları ile
kaplı durumdadır. Bu durum buzullaşma öncesinde oluşan çözünme dolinlerinin
morenler ile kaplanmasına neden olmuştur. Ancak morenler ile kaplı dolinlerde
karstlaşma moren örtüsü altında devam ederek örtülmüş, sübsidans ve örtü çökme
dolinlerinin gelişmesini sağlamıştır. Araştırma alanındaki buzul
sedimentlerinin ikinci etkisi ise alanın güney kesiminde yer alan Çimi
Polyesi’nde görülmektedir. Polyeyi dolduran iri kum boyutundaki buzul
sedimentleri rüzgâr ile taşınarak dolinlerin dolmasına neden olmuştur. 

Anahtar Kelimeler

Glasiyokarst, yüzey karstı, buzul jeomorfolojisi, Geyik Dağı

Destekleyen Kurum

TUBİTAK

Proje Numarası

115Y580

Teşekkür

Bu çalışma, “Geyik Dağı Kütlesi’nde (Orta Toroslar) karstik depresyonların dağılışı ve bu dağılışa etki eden faktörler” adlı doktora tez çalışmasından üretilmiş olup, Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) tarafından desteklenmiştir (Proje numarası: 115Y580). Katkılarından dolayı TÜBİTAK’a teşekkür ederiz. Ayrıca ince kesitlerin yorumlanmasındaki katkılarından dolayı Prof. Dr. Mustafa BOZCU’ya ve çalışmaya katkı sağlayan değerli fikirlerinden dolayı Prof. Dr. Hüseyin TUROĞLU’na teşekkür ederiz.

Surface karst geomorphology of the Mt. Geyik and relationship between glacial and karst geomorphologies in the mount

Öz

Geyik Mountain is a high karstic plateau and the
majority of plateau is composed of the Jurassic-Cretaceous and Permian
carbonate rocks. The fact that well-developed glacial and karstic formations on
the mountain, which is largely affected by the Pleistocene glaciations, are
intertwined, providing favorable conditions for the development of
glacial-karst polygenic (glaciokarstic) landscape. In this study, it is aimed
to reveal the polygenic geomorphology on the mountain according to the
relationship between glacial and karst landforms. The most important surface karstic
landforms on the mass are karstic depressions (doline and uvalas) and the most
important glacial forms are circuses and moraine deposits. According to the
mapping study, carried out on 21 topographic maps with a scale of 1/25.000, a
total of 25.599 dolines were detected on the mountain between 550-2800 meters.
In the mountain where the maximum karstic depression density reaches 145
depression/km², 80% of the depressions are found between 1600-2400
meters. Almost all of the circuses in the study area developed on the north,
northeast and northwest slopes where the elevation is 2000 meters and above.
Some of the karstic depressions in the high areas provide suitable environments
for the settlement of the glaciers, while some of the depressions are covered by
the moraines. Especially in the central and southern parts of the mountain, the
karstic areas between 1750 and 2300 meters are covered with moraine deposits.
This caused the solution dolines formed before the glacial to be covered with
moraines. However, karstification in doline covered with moraine continued
under the moraine cover and subsidence and cover collapse dolines developed.
The second effect of glacial sediments in the research area is observed in the
Çimi Polje in the southern part of the area. The coarse glacier sands filling
the polje were carried by the wind and filled the dolines

Anahtar Kelimeler

Glaciokarst, surface karst, glacial geomorphology, Mount Geyik

Proje Numarası

115Y580

Kaynakça

• Akay, E., Uysal, Ş. 1988. Orta Toroslar’ın Post-Eosen tektoniği. MTA Dergisi 108, 57-68.
• Alagöz, C. A., 1944. Türkiye Karst Olayları Hakkında Bir Araştırma. Türk Coğrafya Kurumu Yayınları, Sayı: 1, Ankara.
• Albayrak, M. 1995. Akseki-Aydınkent (Antalya) arasının jeolojisi ve petrol olanakları. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi. 162 Sayfa.
• Altın, T. 2003. Aladağlar (Ecemiş Çayı Aklanı) üzerinde buzul ve karst jeomorfolojisi. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi. 513 Sayfa.
• Ardos, M., 1992. Türkiye’de Kuaterner Jeomorfolojisi. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi No: 3737. İstanbul.
• Bayrakdar, C. 2012. Akdağ Kütlesi’nde (Batı Toroslar) karstlaşma-buzul ilişkisinin jeomorfolojik analizi. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi. 201 Sayfa.
• Benac, Č., Juračić, M., Matičec, D., Ružić, I., Pikelj, K. 2013. Fluviokarst and classical karst: Examples from the Dinarics (Krk Island, Northern Adriatic, Croatia): Geomorphology 184, 64–73.
• Çılğın, Z. 2012. Dedegöl Dağı (Batı Toroslar) buzul jeomorfolojisi etüdü. Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi. 287 Sayfa.
• Çılğın, Z., Bayrakdar, C., Oliphant, J. 2016. Munzur Dağları’nda polijenik (karst-buzul-tektonik) jeomorfolojik gelişime bir örnek: Kepir düdeni-Elbabakaynağı karstik sistemi. TÜCAUM Uluslararası Coğrafya Sempozyumu13-14 Ekim 2016 Bildiriler Kitabı, 267-269, Ankara.
• Çiner, A., 2003. Türkiye’nin Güncel Buzulları ve Geç Kuvaterner buzul çökelleri. Türkiye Jeoloji Bülteni 46(1), 55-78.
• Çiner, A., 2004. Turkish glaciers and glacial deposits. In Developments in Quaternary Sciences 2, 419-429.
• Çiner, A., Deynoux, M., Çörekcioğlu, E. 1999. Hummocky moraines in the Namaras and Susam valleys, central Taurids, SW Turkey. Quaternary Science Reviews, 18(4-5), 659-669.
• Doğan, U., 2003a. Dipsiz Göl Kapalı Havzası’ndaki Çökme ve Sübsidans Dolinleri. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 13 (2), 1-21.
• Doğan, U., 2003b. Sarıot Polje, Central Taurus (Turkey): a border polje developed at the contact of karstic and non-karstic lithologies. Cave and Karst Science 30(3), 117-124.
• Doğan, U., 2004. Dolin sınıflamasında yeni yaklaşımlar. Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi. 24 (1), 249-269.
• Doğan, U., 2015. Jeomorfolojinin Temelleri. (Huggett, R.J.’nin Fundamentals of Geomorphology, Çeviri Editörü: Doğan, U.), Nobel Yayınevi, Ankara
• Doğan, U., Koçyiğit, A., Gökkaya, E. 2017. Development of the Kembos and Eynif structural poljes: Morphotectonic evolution of the Upper Manavgat River basin, central Taurides, Turkey. Geomorphology 278, 105-120.
• Erginal, A. E., 2011. Yalıtaşı araştırmalarında Sem/Edx ve Xrd analizlerinin katkısı hakkında bir not. Fiziki Coğrafya Araştırmaları, Sistematik ve Bölgesel, Prof. Dr. M. Yıldız Hoşgören’e Armağan. İstanbul: Türk Coğrafya Kurumu Yayınları 6, 327-334.
• Ford, D., Williams, P. 2007. Karst Hydrologyand Geomorphology, John Wiley&Sons Ltd., London
• Geyssant, J., 2001. Geology of Calcium Carboate. In: Tegetoff, W. (eds) Calcium Carbonate: from the Cretaceous Periodintothe 21st Century. Springer Publishing Group, Berlin.
• Güldalı, N., 1976. Akseki polyesi, Toroslar'ın karstik bölgelerindeki dağarası ovalarının oluşumu ve gelişimi. Türkiye Jeoloji Kurumu Bülteni 19: 143-148.
• Jennings, J.N., 1985. Karst Geomorphology. Blackwell, Oxford and New York
• Karaoğlan, F., 2016. Tracking the Uplift of the Bolkar Mountains (South-Central Turkey): Evidence from Apatite Fission Track Thermochronology. Turkish Journal of Earth Sciences 25, 64-80.
• Kurter, A., 1991. Glaciers of Middle East and Africa-Glaciers of Turkey. In: R. S. Williams and J. G. Ferrigno (Eds.), Satellite Image Atlas of the World, USGS Professional Paper 1386-G-1.
• Kuzucuoğlu, C., Çiner, A., Kazancı, N. 2019. The Geomorphological Regions of Turkey. In: Landscapes and Landforms of Turkey. Edt. Kuzucuoğlu, C.,Çiner, A., Kazancı, N. Springer International Publishing, Switzerland.
• Nazik, L., 2016. Karst Jeomorfolojisi Araştırma Yöntemleri. Editör: Özgen, N.,Karadoğan, S., Fiziki Coğrafyada Araştırma Yöntemleri ve Teknikler. Pegem Akademi, Ankara.
• Nazik, L., Poyraz, M. 2017. Türkiye karst jeomorfolojisi genelini karakterize eden bir bölge: Orta Anadolu Platoları karst kuşağı. Türk Coğrafya Dergisi: 68, 43-56.
• Nazik, L., Poyraz, M., Karabıyıkoğlu, M. 2019. Karstic Landscapes and Landforms in Turkey. In: Landscapes and Landforms of Turkey. Edt. Kuzucuoğlu, C.,Çiner, A., Kazancı, N. Springer International Publishing, Switzerland.
• Nazik, L., Tuncer, K. 2010. Türkiye karst morfolojisinin bölgesel özellikleri. Türk Speleoloji Dergisi, Karst ve Mağara Araştırmaları 1, 7-19.
• Özgül, N. 1997. Bozkır-Hadim-Taşkent (Orta Toroslar’ın kuzey kesimi) dolaylarında yer alan tektonostratigrafik birliklerin stratigrafisi. Maden Tetkik ve Arama Dergisi, 119, 117-174.
• Öztürk, M.Z., Şimşek, M., Utlu, M., Şener, M.F. 2017a. Karstic depressions on Bolkar Mountain Plateau, Central Taurus (Turkey): distribution characteristics and tectonic effect on orientation. Turkish Journal of Earth Sciences 26, 302-313.
• Öztürk, M. Z., Çetinkaya, G., Aydın, S. 2017b. Köppen-Geiger iklim sınıflandırmasına göre Türkiye’nin iklim tipleri. Coğrafya Dergisi, 35, 17-27.
• Öztürk, M. Z., Şimşek, M., Şener, M. F., Utlu, M., 2018a. GIS basedanalysis of doline density on Taurus Mountains, Turkey, Environmental Earth Sciences 77, 536.
• Öztürk, M. Z., Şener, M. F., Şener, M., Şimşek, M., 2018b. Structuralcontrols on distribution of dolines on Mount Anamas (Taurus Mountains, Turkey), Geomorphology 317, 107-116.
• Öztürk, M.Z. 2018. Karstik kapalı depresyonların (dolinlerin) morfometrik analizleri. Coğrafya Dergisi 36, 1-13.
• Sarıkaya, M.A., Çiner, A. 2015. Türkiye Geç Pleyistosen buzullaşması ve paleoiklimi. MTA Dergisi 151, 111-132.
• Sarıkaya, M.A., Çiner, A., Yıldırım, C. 2017. Cosmogenic36Cl glacial chronologies of the Late Quaternary glaciers on Mount Geyikdağ in the Eastern Mediterranean. Quaternary Geochronology 39, 189-204.
• Schildgen, T.F., Yıldırım, C., Cosentino, D., Strecker, M.R. 2014. Linking slab break-off, Hellenic Trench retreat, and uplift of the Central and Eastern Anatolian Plateaus. Earth-Science Reviews 128, 147-168.
• Şahinci, A. 1991. Karst. Reform Matbaası, İzmir.
• Şenel, M. 2002. 1/500000 ölçekli Türkiye jeoloji haritası Konya paftası. MTA, Ankara.
• Şenel, M., Dalkılıç, H., Gedik, İ., Serdaroğlu, M., Metin, S., Esentürk, K., Bölükbaşı, S., Özgül, N. 1998. Orta Toroslar’da Güzelsu Koridoru ve kuzeyinin jeolojisi. MTA Dergisi 120, 171-197.
• Şener, M.F., Öztürk, M.Z. 2019. Relict drainage effects on distribution and morphometry of karst depressions: A casestudy from Central Taurus (Turkey). Journal of Cave and Karst Studies 81, 33-43.
• Şengör, A.M.C., Yılmaz, Y. 1981. Tethyan evolution of Turkey: A platetectonic approach. Tectonophysics 75, 181-241.
• Şimşek, M., Öztürk, M.Z., Turoğlu, H. 2019. Geyik Dağı üzerindeki dolin ve uvalaların morfotektonik önemi. Türk Coğrafya Dergisi 72, 13-20.
• Telbisz, T., Mari, L., Szabó, L. 2011. Geomorphological characteristics of the Italian side of Canin massif (Julian Alps) using digital terrain analysis and field observations. Acta Carsologica 40 (2), 255–266.
• Turan, A. 1990. Toroslar'da Hadim (Konya) ve güneybatısının jeolojisi, stratigrafisi ve tektonik gelişimi. Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi. 229 Sayfa.
• Turoğlu, H. 2011. Buzullar ve Buzul Jeomorfolojisi. Çantay Kitabevi, İstanbul.
• Turoğlu, H. 2015. Tarihlendirilmiş bazı jeomorfolojik verilere dayandırılan, Anadolu’nun Kuvaterner iklim özellikleri rekonstrüksiyonu. Editör: Efe, R., Coğrafyada Yeni Yaklaşımlar 75-102, Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, İzmir.
• Veress, M. 2017. Solution DOLINE Development on GLACIOKARST in Alpine and Dinaric Areas. Earth-Science Reviews 173, 31–48.
• Veress, M.,Telbisz, T., Tóth, G., Lóczy, D., Ruban, D.A., Gutak, J.M. 2019. Glaciokarsts. Springer, Switzerland.
• Yazgan, E., Chessex, R. 1991. Geology and Tectonic Evolution of the SoutheasternTaurides in the Region of Malatya. Turkish Association of Petroleum Geologists 3, 1-42.
• Yeşilyurt, S., Doğan, U., Akçar, N. 2018. Narlıca Vadisi’nde Geç Kuvaterner buzullaşma izleri, Kavuşşahap Dağları. Türk Coğrafya Dergisi 70, 99-108.