Türkiye’de Nüfus Dağılışının Paralel ve Meridyenlere Göre Mekânsal Analizi

Yıl 2023, Cilt: 32 Sayı: 2, 209 - 229, 28.12.2023

Mustafa Yakar , Ahmet Köse , Çetin Şenkul

https://doi.org/10.51800/ecd.1366741

Öz

Nüfusun mekânsal dağılımını haritalamak ve zamansal değişimini belirlemek demografik süreçlerin yanı sıra kentleşme eğilimleri ve bölgesel gelişmişlik farklılıkları gibi bir dizi alandaki gelişmelere dair ipuçları sağlayacaktır. Bu makale, yakın zamanlı olarak Türkiye’de nüfusun yerleşim yerlerine göre (köyler ve mahalleler) dağılışını haritalamayı ve daha sonrasında bu haritalar üzerinden meridyen ve paralellere göre analiz etmeyi amaçlamaktadır. Araştırmada yerleşim yerlerinin coğrafi koordinatlarına göre 2000 ve 2022 yılları için iki ayrı nüfus dağılışı haritası üretilmiş daha sonra 1o’lik meridyen ve paralellere göre nüfus dağılımı ve yoğunluğu hesaplanmıştır. Böylece nüfus dağılımının güncel haritalaması yanında ilk defa meridyen ve paralellere göre analiz ederek doğu-batı ve kuzey-güney doğrultularında nüfus dağılımı ve değişimi ile yoğunluğu ampirik olarak ortaya çıkarılmıştır. Bulgular, 21. yüzyılın başından itibaren aradan geçen zamanla nüfus dağılımının kentsel alanlara ve kıyılara doğru yığılma eğilimi sergilediği haritalardan açıkça izlenmektedir. Kuzey ve güney kıyılarını kapsayan paralellerin daha fazla nüfuslandığı, doğu-batı yönünde ise ülke nüfusunun yarından fazlasının 30o doğu meridyenin batısında toplandığı saptanmıştır. Sonuçlar, nüfusun ülke içinde dağılımında etkili olan demografik, ekonomik ve politik süreçlere bağlı olarak giderek daha eşitsiz dağıldığı kanıtlanmıştır. Ayrıca, paralel ve meridyenleri sadece nüfus analizlerinde değil aynı zamanda çevresel, sosyal ve ekonomik göstergelerle de birlikte değerlendirilebilecek mekânsal referans olarak kullanılabileceği ileri sürülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Nüfus haritalaması, Nüfus dağılışı, Paralel ve meridyen, Coğrafi Bilgi Sistemleri, Türkiye

Spatial Analysis of Population Distribution in Türkiye By Parallels and Meridians

Öz

Mapping the spatial distribution of the population and determining its temporal changes will provide clues about developments in various domains, including demographic processes, urbanization trends, and regional development disparities. This article aims to map the distribution of the population in Turkey based on settlement areas (villages and neighborhoods) and subsequently analyze it according to meridians and parallels. In the research, two separate population distribution maps were generated for the years 2000 and 2022 based on the geographical coordinates of settlement areas. Then, population distribution and density along 1-degree meridians and parallels were calculated. Thus, alongside the contemporary mapping of population distribution, the east-west and north-south directions of population distribution and changes, as well as density, were empirically revealed through analysis according to meridians and parallels. The findings clearly indicate that over the time elapsed from the beginning of the 21st century, population distribution has shown a tendency to concentrate towards urban areas and coastlines, as observed in the maps. It was observed that parallels covering the northern and southern coasts are more populated, while in the east-west direction, more than half of the country's population is concentrated west of the 30th meridian. The results provide evidence that population distribution within the country has become increasingly unequal due to demographic, economic, and political processes. Furthermore, it is suggested that parallels and meridians can be utilized not only as spatial references for population analyses but also for assessing environmental, social, and economic indicators.

Anahtar Kelimeler

Population mapping, Population distribution, Parallel and meridian, Geographic Information Systems, Turkey

Kaynakça

• Avcı, S. (1993). Türkiye’de şehirleşme ve şehirli nüfusun dağılışı. Türk Coğrafya Dergisi, 28, 249-269.
• Avcı, S. (2004). Şehirsel yerleşmelerin belirlenmesinde kullanılan kriterler ve Türkiye örneği. İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, 9, 9-28.
• Aydın, O., Aslantaş-Bostan, P. & Özgür, E. M. (2018). Mekânsal veri analizi teknikleriyle Türkiye’de toplam doğurganlık hızının dağılımı ve modellenmesi. Coğrafya Dergisi, 37, 27-45.
• Baykal, F., Koçman, A., (1983). Ege Bölgesi'nde nüfusun alansal dağılışı ve sorunları. Ege Coğrafya Dergisi, 1, 100-107.
• Bazin, M. (1992). La population de la Turquie en 1990, In: CEMOTI, n°13, L'immigration Turquie en France et en Allemagne. pp. 121-134.
• Clarke, J. I. (1972). Population Geography. (Second edition), Pergamon, Press Oxford.
• Darkot, B. (1967). Şehir ayrımında nüfus sayısı ve fonksiyon kriteri, İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Dergisi, 16, 3-8.
• DİE (Devlet İstatistik Enstitüsü). (2002). 2000 Nüfus Sayımı (illere göre): Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri, Ankara: DİE Basımevi.
• Duncan, O. D. (1957). The measurement of population distribution. Population Studies, 11, (1), 27-45.
• Emiroğlu, M. (1975). Türkiye’de coğrafi bölgelere göre şehir yerleşmeleri ve şehirli nüfus. Coğrafya Araştırmaları Dergisi, 7, 125-157.
• ESRI. (2023). Summarize Within (Analysis), ArcGIS Pro Documentation. https://pro.arcgis.com/en/pro-app/latest/tool-reference/analysis/summarize-within.htm (Erişim Tarihi: 24.07.2023)
• Garipağaoğlu, N. (2010). Türkiye’de kentleşmenin, kent sayısı, kentli nüfus kriterlerine göre incelenmesi ve coğrafi dağılışı. Marmara Coğrafya Dergisi, 22, 1-42.
• Gedik, A. (1993). Türkiye’deki iç göçler 1965-1985 bazı varsayımların sorgulanması. Kent, Planlama, Politika, Sanat içinde, (Ed.) İlhan Tekeli, ODTÜ Mimarlık Fakültesi Yayını, Birinci Kitap, Ankara.
• Karabulut, Y. (1981). Karadeniz coğrafi bölgesi nüfusu (I Şehirsel). Coğrafya Araştırmaları Dergisi, 10, 123-152.
• Karabulut, Y. (1989). Karadeniz coğrafi bölgesi nüfusu (II Kırsal). Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Coğrafya Bilimi ve Uygulama Kolu Coğrafya Araştırmaları Dergisi, 1 (1), 149-158.
• Kasarcı, R. (1996). Türkiye’de nüfus gelişimi. Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 5, 247-266.
• Kummu, M., Varis, O. (2011). The world by latitudes: a global analysis of human population, development level and environment across the north–south axis over the past half century. Applied Geography, 31 (2), 495–507.
• Lefebvre, Th., (1928). La densité de la population en Turquie en 1914 et 1927. Annales de Géographie, 37 (210), 520-526.
• Louis, H. (1940). Die Bevölkerungskarte der Türkei. Berliner Geographische Arbeiten. Heft 20. Berlin. Sonda 1:4.000.000 ölçekli Türkiye nüfus kesafeti haritası.
• Louis, H. (1972). Die Bevölkerungsverteilung in der Türkei 1965 und Ihre Entwicklung Seit 1935. Erkunde, Band XXVI, Heft 3, 161-177.
• Newbold, K. B. (2010). Population Geography: Tools and Issues. Rowman and Littlefield Publishers, Plymouth UK. Özbay, F., Yücel, B. (2001). Türkiye’de göç hareketleri, devlet politikaları ve demografik yapı. Nüfus ve Kalkınma: Göç, Eğitim, Demokrasi, Yaşam Kalitesi içinde, (Haz. Ferhunde Özbay vd.), Ankara: Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü, Yay., 1-68.
• Özden, S. & Erkan Buğday, S. (2015). Üretim faktörü olarak orman köylüsünün nüfus hareketleri: Kastamonu örneği. Kastamonu Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 15 (2) 231-240.
• Özgür, E. M. (1993). Bilecik ilinde nüfusun dağılışı, yoğunluğu ve özellikleri. Ankara Üniversitesi Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 2, 199-221.
• Özgür, E. M. (1998). Türkiye Nüfus Coğrafyası. GMC Basın-Yayın Ltd.Şti., Ankara.
• Özgür, E.M. (2003). XXI. Yüzyılın başında Türkiye nüfusu. Coğrafi Bilimler Dergisi, 1 (1), 43-53.
• Özgür, E. M. (2016). Bir alt alan olarak nüfus coğrafyasının geçmişi, bugünü ve geleceği. Ege Coğrafya Dergisi, 25 (1), 1-36.
• Peters, G. L., Larkin, R. P. (2008). Population Geography: Problems, Concepts, and Prospect. Ninth Edition, Dubuque: Kendal/Hunt Publishing Company, USA.
• Sandal, E. K., Karabulut, M. & Gürbüz, M. (2003). Türkiye’nin ağırlıklı nüfus merkezleri. Coğrafi Bilimler Dergisi, 1 (2), 13-24.
• Selen, H. S. (1957). 1955 Sayımına Göre Türkiye’de Nüfus Dağılışı. Ankara: Doğuş Matbaası.
• Sergün, Ü. (1996). Türkiye’de kır nüfusunun yükselti kademelerine göre dağılışı. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü Coğrafya Dergisi, 4, 7-16.
• Tanoğlu, A. (1959). Türkiye’de nüfus dağılışı. İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Dergisi, 10, 1-15.
• Tekeli, İ. (2005). Türkiye’de nüfusun mekânsal dağılımında yaşanan gelişmeler (1935-2000). ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi, 22 (1), 85-102.
• Tekeli, İ. (2016). Dünya’da ve Türkiye’de Kent-Kır Karşıtlığı Yok Olurken Yerleşmeler İçin Temsil Sorunları ve Strateji Önerileri. Ankara: İdealkent Yayınları.
• Trewartha, G. (1953). A case for population geography. Annals of the Association of American Geography, 43, 71-97.
• Türkiye İstatistik Kurumu-TÜİK (2023). Kent-Kır Nüfus İstatistikleri, 2022. Haber Bülteni, Sayı: 49755, Ankara.
• Tunçdilek, N., Tümertekin, E. (1959). Türkiye Nüfusu: Nüfus Kesafeti, Nüfus Artışı, İç Göçler ve Şehirleşme. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayını.
• Tunçdilek, N., Tümertekin, E. (1963). Türkiye Nüfus Haritası. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayını.
• Tümertekin, E. (1965). Türkiye’deki Şehirlerin Fonksiyonel Sınıflandırması. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Yayını.
• Weeks, J. R. (2021). Population: An introduction to Concepts and Issues. Thirteenth Edition, Boston: Cengage Customer, USA.
• Yakar, M. (2010). Türkiye’de nüfusun mekânsal dağılımının eşitsizlik endeksleriyle analizi. E-Journal of New World Sciences Academy (NWSA) Nature Sciences, 5 (2), 60-75.
• Yakar, M., Yazıcı, H. (2009). Emirdağ ilçesinde göçün tarım alanlarına etkisi. Coğrafi Bilimler Dergisi, 7 (2), 163-176.
• Yakar, M. (2011). Nüfusun mekânsal analizi: Afyonkarahisar ili örneği. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 4 (19), 443-461.
• Yakar, M. (2012). 21. yüzyılın ilk çeyreğinde Türkiye nüfusunda ne değişti? Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 5 (21), 382-402.
• Yücel, T. (1961). Türkiye’de şehirleşme hareketleri. Türk Coğrafya Dergisi, 21, 31-44.
• Yüceşahin, M. M., Bayar, R. & Özgür E. M. (2004). Türkiye’de şehirleşmenin mekânsal dağılışı ve değişimi. Coğrafi Bilimler Dergisi, 2 (1), 23-39.
• Yüceşahin, M. M., Özgür, E.M. (2008). Türkiye kentlerinin kentleşme düzeylerinin demografik ekonomik ve sosyal değişkenlerle belirlenmesi. Coğrafi Bilimler Dergisi, 6 (2), 15-139.
• Zelinsky, W. (1966). A Prologue to Population Geography. Prentice-Hall, Englewood Cliffs, NJ.