Eş’ârî Kelamında İman, İslam ve Küfür Kavramları -Bâkillânî Örneği-

Yıl 2020, Cilt: 4 Sayı: 1, 67 - 95, 30.05.2020

Yakup Hafızoğlu

Öz

Bu çalışmada İmam Eş’ârî’’nin kelâmi görüşlerini sistemli bir hale getirip mezhep kimliğini kazandıran Ebu Bekr el-Bâkillânî’nin İman, İslam ve küfür kavramları hakkındaki düşünceleri ele alınmıştır. Şurası bir gerçek ki bu üç kavram, kelam tarihi ve literatüründe tartışılan teolojik konular içerisinde önemli bir yere sahiptir. Hatta bu kavramlar, kelami ekollerin kimliklerinin oluşmasında ayırt edici nitelik arzetmektedir. Hz. Peygamberin vefatını müteakiben hicri birinci asrın sonlarına doğru İslam coğrafyasında ortaya çıkan siyasi kargaşa ve anlaşmazlıklar neticesinde iman, imanın mahiyeti ve büyük günah işleyen müminin durumu tartışılmıştır. Eş’ârî kelamının en önemli temsilcilerinden biri olan Bâkillânî, iman, İslam ve küfür kavramlarına eserlerinde yer vererek bu kavramlarla ilgili görüş ve düşüncelerini akli ve nakli delillerle savunmuştur. İmanı tasdik olarak tanımlayan Bâkillânî, onu kadim ve muhdes (yaratılmış) iman şeklinde iki kısma ayırmıştır. Bâkillânî, kadim ve muhdes imanı açıklarken bilgi ve âlem anlayışında olduğu üzere görüşlerini felsefi argümanlarla da desteklemiştir. Ona göre İmanın mahalli kalp, İslam’ın mahalli ise bedenin organlarıdır. İmanda artma ve eksilme, tasdik dışındaki söz ve ameller için geçerlidir. İman ve İslam kavramları anlam itibariyle birbirinden faklı olup iman, İslam kavramını da içine alan geniş bir anlamı ihata etmektedir. İmanın karşıtı olan küfür kavramı genel olarak “örtme, kaplama” anlamına gelmektedir. Bâkillânî, küfrü, kalbin üzerini kaplayan bir örtüye benzetir. Çünkü küfür, bir perde gibi imanın üzerini örterek insanın Allah’ı bilmesini engellemektedir.

Anahtar Kelimeler

Bâkillânî, Kelam, İman, Mü’min, Fasık, İslam, Küfür

Kaynakça

• Alper, Hülya. İmanın Psiklojik Yapısı. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2007.
• Ay, Mahmut. “Eş’ârî Kelamında İnsanın Sorumluluğu”. İslâmi Araştırmalar Dergisi 17/2 (2004): 91-107.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkâhir b. Tâhir. Usûlü’d-din. 1. Bs. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Bâkillânî, Ebu Bekr Muhammed b. Et-Tayyib. el-İnsâf. 3. Bs. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’l-Turâs, 2000.
• Bâkillânî, Ebu Bekr Muhammed b. Et-Tayyib. el-İntisâr li’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2001.
• Bâkillânî, Ebu Bekr Muhammed b. Et-Tayyib. Kitâbu temhidi’l-evâil ve telhisi’d-delâil. 1. Bs. Beyrut: Müessesetü Kütübi’s-Sekâfiyye, 1987.
• Barman, Ramazan. Kur’an’ın Önceki Vahiylerle İlişkisi Musaddik ve Müheymin. 1. Bs. İstanbul: Çıra Yayınları, 2016.
• Bekir Topaloğlu & İlyas Çelebi. Kelâm Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İSAM Yayınları, 2009.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’s-sahih. 1. Bs. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 1422.
• Bulut, Zübeyir. “Kelam’da ‘İmanda İstisna’ Tartışmaları”. İslâmi İlimler Dergisi. 1-2 (2009): 199-214.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. es-Sıhâh tâcu’l-luğa ve sıhâhu’l-’arabiyye. 4. Bs. Beyrut: Dâru’l-İlmi li’l-Melâyin, 1987.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed b. Ali. Kitâbu’t-ta’rifât. 1. Bs. Beyrut: Dâru Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebu’l-Meâli Abdülmelik b. Abdillah. Kitabu’l-irşâd. Mısır: Mektebetü’l-Hancî, 1950.
• Çölgeçen, Abdurrahim. “Kelami Düşüncede İman Kavramı”. İslami Arştırmalar Dergisi 20/1 (2007): 23-29.
• Ebu Davud, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî. Sünen-i Ebu Davud. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• Eş’ârî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail. el-İbâne an usûli’d-diyâne. 1. Bs. Kahire: Dâru’l-Ensar, 1977.
• Eş’ârî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail. Kitabu’l-luma’ fi’r-reddi ala ehli’z-zeygi ve’l-bida’. Mısır: Matbatu Mısır Şirketü Musâheme Mısriyye, 1955.
• Eş’ârî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail. Makâlâtu’l-islamiyyin ve ihtilafi’l-musallîn. 3. Bs. Almanya, 1980.
• Eş’ârî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail. Risâle fi’l-îmân hel hüve mahlûk em gayri mahlûk. Beyrut: Darü’l-Hadisi’l-Kettaniyye, 2017.
• Eş’ârî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail. Risâletü ilâ ehli’s-sağr bi bâbi’l-ebvâb. Medine: İmâdetü’l-Bahsi’l-İlmî bi’l-Câmiati’l-İslâmiyye, 1413.
• Ezherî, Ebu Mansûr, Muhammed b. Ahmed. Tehzîbu’l-Luğa. 1. Bs. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turasi’l-Arabi, 2001.
• Ferâhîdî, Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed. Kitâbü’l-’ayn. Dâr ve Mektebtü Hilâl, ts.
• Fîrûzâbâdî, EbuTâhir Muhammed b. Yakub. el-Kâmûsu’l-muhit. 8. Bs. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2005.
• Gölcük, Şerâfettin. “Bâkillânî”. Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA). 4: 531-535. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999.
• Gölcük, Şerafettin. “İsimler ve Hükümler Yönünden İman ve İslam Kavramları”. Atatürk Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi. 2 (1977): 187-199.
• Gölcük, Şerafettin. Kelam Açısından İnsan ve Fiilleri. 1. Bs. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1979.
• Güneş, Abdulbaki. Kur’an’da Kalp Kavramının Semantik Analizi,. 1. Bs. İstanbul: Ahenk Yayınları, 2003.
• Izutsu, Toshihiko. İslam Düşüncesinde İman Kavramı. Trc. Selahattin Ayaz. 3. Bs. İstanbul: Pınar Yayınları, 2012.
• Izutsu, Toshihiko. Kur’an’da Dinî ve Ahlâkî Kavramlar. Trc. Selâhattin Ayaz. 2. Bs. İstanbul: Pınar Yayınları, 1991.
• İbn Dureyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen. Cemheretu’l-luğa. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melayîn, 1987.
• İbn Fâris, Ebu’l-Hüseyin Ahmed er-Râzi. Mu’cemu mekayisi’l-luga. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1399.
• İbn Fûrek, Ebû Bekir Muhammed el-Hasen. el-Hudud fî’l-usul : (hudud ve’l-muvazaat). Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1999.
• İbn Fûrek, Ebû Bekir Muhammed el-Hasen. Mücerred makâlâti’ş-şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş’ârî. Beyrut: Dâru’l-Maşrık, 1987.
• İbn Hazm, Ebu Muhammed Ali bin Ahmed bin Saîd el-Endelüsî. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehva ve’n-nihâl. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, ts.
• İbn Manzur, Ebu’l-Fadl-Cemaluddin Muhammed. Lisanu’l-’arab. 3. Bs. Beyrut: Dâru’s-Sadr, 1994.
• İbn Sîde, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl. el-Muhassas. 1. Bs. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-’Arabî, 1996.
• İbn-i Haldun, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahman b. Muhammed. Divânü’l-mübtede’ ve’l-haber fî eyyâmi’l-arab ve’l-acem ve’l-berber ve min âsirihim min zevi’ş-şeni’l-ekber. 3. Bs. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1988.
• Kasadar, Mustafa. İman. 4. Bs. İstanbul: Ravza Yayınları, 2001.
• Kasapoğlu, Abdurrahman. Kur’an’da İman Psikolojisi. 1. Bs. İstanbul: Yalnızkurt Yayınları, 1997.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Kitabü’t-Tevhid tercümesi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM) Yayınları, 2002.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Te’vilâtü’l-Kur’an. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Müslim b. el-Haccac, Ebu’l-Hasan el-Kuşeyrî. Sahihu Müslim. Beyrut: Dâru Türasi’l-ʿArabîyye, ts.
• Özcan, Hanifi. Epistemolojik Açıdan İman. 3. Bs. İstanbul: MÜ İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2002.
• Pezdevî, Sadru’l-İslâm Ebu’l-Yusr Muhammed. Usûlü’d-dîn. Kahire: Mektebetü’l-Ezheriyye lit-Türâs, 2005.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebu’l-Kasım Hüseyn b. Muhammed. el-Müfredât fî garîbi’l-Ḳurʾân. 1. Bs. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1991.
• Râzî, Ebû Abdillâh Zeynüddîn Muhammed b. Ebî Bekr. Muhtaru’s-sıhâh. 5. Bs. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1996.
• Şebusterî, Muhammed Müctehid. İman ve Özgürlük. Trc. Abuzer Dişkaya. 1. Bs. İstanbul: Mana Yayınları, 2011.
• Şehristânî, Ebu’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b Abdilkerîm. el-Milel ve’n-nihâl. 3 Cilt. Kahire: Müessesetü’l-Halebi, 1968.
• Teftâzânî, Sa’duddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer. Şerhu ’akâidi’n-Nesefiyye. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabi, 2014.
• Topaloğlu, Bekir. Kelam İlmi Giriş. 3. Bs. İstanbul: Damla Yayınevi, 1988.
• Uludağ, Süleyman. “Kalb”. Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA). 24: 229-232. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2001.
• Yağlı Mavil, Hikmet. “Ehl-i Sünnet Kelâmında Halku’l-Îmân Tartışması”. Abant İzzet Baysal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/14 (2019): 437-468.
• Yar, Erkan. “Eş’ârî’nin Teolojik Görüşleri”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 1, 11 (2006): 1-23.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Muvâfât”. Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006.
• Yurdagür, Metin. “Ehl-i Kıble”. Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA). 10: 515-516. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994.
• Yurdagür, Metin. “Haşviyye”. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• Yücedoğru, Tevfik. “Bir Kelam Teorisi: Muvâfât”. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 15/1 (2006): 165-176.
• Yücedoğru, Tevfik. Din, İman ve İslam’a Dair. 1. Bs. Bursa: Emin Yayınları, 2012.