KUR’ÂN’DA İKTİFÂ YÖNTEMİ

Yıl 2020, Cilt: 4 Sayı: 2, 61 - 89, 30.11.2020

Sabğatullah Tayfur

Öz

Arap dili ve edebiyatındaki en önemli söz sanatlarından birisi iktifâdır. Bu edebî üslûp, anlamı bağlamdan anlaşılan bir ifadenin silinmesi şeklinde gerçekleşmektedir. Silinen şeyin isim veya fiil olması gerekmez. Harf, edat hatta bir cümlenin tümü de olabilmektedir. Ama bunların varlığına işaret eden somut veya soyut bir delilin olması gerekmektedir. İktifâ sanatının amacı muhatabın zihnini dağıtacak lafızların ortadan kaldırılması, anlamın bozulmadan kısa, öz ve hızlı bir şekilde ona iletilmesidir. Bu yöntem Kur’ân’ın i‘câz özelliğiyle örtüştüğü için iktifâ sanatının birçok ayette icrâ edildiğini görmekteyiz. Bir ayetin öncesinde veya sonrasında var olan şeyi tekrar zikretmeme ve mevcut ifadelerin ona işaretiyle yetinme, en sık rastlanan iktifâ örnekleri arasında yer almaktadır. Öte yandan aralarında sıkı bir ilişki bulunan ve biri silindiğinde diğerinin ona delâlet etmesi kesin olan durumlarda da iktifâ sanatıyla karşılaşmaktayız. Bazı ayetlerde de iki şey arasındaki sebebiyet bağından doğan bir işaret ya da dilsel kurallardan anlaşılan bazı ipuçları sayesinde iktifânın uygulandığına şahit olmaktayız. Ama Kur’ân’da iktifâ amacıyla zikredilmediği öne sürülen ifadenin varlığına işaret eden şeyin, ilâhî bir hikmet olması gerekmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kur'ân, Tefsîr, Arapça, Belâgat, İktifâ, Yöntem

Kaynakça

• Abbâs, Fadl Hasan. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. 3 Cilt. Ürdün: Dâru’n-Nefâis, 1. Basım 2016.
• Abdulkādir, Molla Huveyş Âlu Gāzî. Beyânü’l-me‘ânî. 6 Cilt. Şam: Matba‘atu’t-Tarakkî, 1962.
• Ahmed b. Muhammed eş-. el-Baḥru’l-Medîd. 8 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2. Basım, 2002.
• Akkârî, İn‘âm Fevvâl. el-Mu‘cemü’l-müfaṣṣal fî ‘ulûmi’l-belâġa. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2. Basım, 1996.
• Alâüddîn ‘Ali b. Muhammed el-Hâzin, Lübâbü’t-te’vîl fî ma‘âni’t-tenzîl, thk. Muhammed Alî Şâhîn 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1993.
• Âlûsî, Şihâbüddîn Mahmûd b. Abdillâh el-Hüseynî el-. Rûḥu’l-me‘ânî. 30 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Asbahânî, İsmâîl b. Muhammed et-Teymî el-. İ‘râbu’l-Ḳur’ân li’l-. Riyad: Mektebetü’l-Melik Fahd, 1995.
• Beğavî, Ebû Muhammed el-Hüseyin b. Mes‘ûd el-. Ma‘âlimu’t-tenzîl, thk. Muhammed Abdullâh en-Nemir.8 Cilt. b.y.: Dâru Tayyibe, 4. Basım, 1997.
• Beydâvî, Nâsiruddîn Ebu Saîd Abdullâh b. Ömer el-. Envaru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl, thk. Muhammed Abdurrahmân el-Mura‘şilî. Beyrut: Daru İhyai’t-Turasi’l-Arabî, 1996.
• Dımaşkî, Ömer b. Alî b. ‘Âdil ed-. el-Lübâb fî ‘ulûmi’l-kitâb, thk. Âdil Ahmed vd. 20 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1998.
• Ebû Dâvud. Süleymân b. Eş‘as es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvud, thk. Muhammed Muhyiddî Abdülhamîd 4 Cilt. Mısır: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, ts.
• Ebu’s-Su‘ûd, Muhammed b. Muhammed el-‘İmâdî. İrşâdü’l-‘aḳli’s-selîm ilâ mezâyâ’l-Ḳur’âni’l-Kerîm. 9 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts
• Feyûmî, Ahmed b. Muhammed b. Ali el-Mukrî el-.“kfy”. el-Miṣbâḥu’l-Münîr. 2 Cilt. Beyrût: el-Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
• Fîrûzâbâdî, Mecdüddîn Ebû Tâhir Muhammed b. Ya‘kûb el-. Tenvîru’l-miḳbâs min tefsîri İbn ‘Abbâs, Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
• Halebî, Ahmed b. Yûsuf es-Semîn el-. ed-Ḍurru’l-maṣûn fî ‘ilmi’l-kitâbi’l-meknûn. thk. Ahmed Muhammed el-Harrât 11 Cilt. Şam: Dâru’l-Kalem, ts.
• Halvetî, İsmail Hakkı b. Mustafa el-. Tefsîru rûḥi’l-beyân. 10 Cilt. b.y.: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Havvâ, Saîd. el-Esâs fi’t-tefsîr, 11 Cilt. Kahire: Dâru’s-Selâm, 6. Basım 2003.
• Hemezânî, el-Mücteneb el-. el-Kitâbü’l-ferîd fî i‘râbi’l-Ḳur’âni’l-mecîd, thk. Muhammed Nizâmüddin el-Fetîh. 6 Cilt. Medine: Dâru’z-Zamân, 2006.
• Hemevî, Ali b. Abdillâh el-. Ḫizânetü’l-edeb ve gāyetü’l-erib. thk. İsâm Şuaytû. 2 Cilt. Beyrut: Dâru ve Mektebetü Hilâl, 1987.
• Herarî, Muhammedü’l-Emîn b. Abdillâh el-Uramî el-. Tefsîru ḥadâiki’r-ravḥi ve’r-reyḥân. thk. Hâşim Muhammed Alî. 33 Cilt. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 2001.
• İbn Arefe, Muhammed b. Muhammed. Tefsîru İbn ‘Arefe. thk. Celâl el-Üsyütî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2008.
• İbn Esîr, Nasrullâh b. Muhammed el-Cezerî. el-Câmi‘u‘l-Kebîr fî ṣinâ‘ati’l- Manẓûm mine’l- Kelâmi ve’l-Mens̱ûr. thk. Mustafa Cevvâd, Irak: Matba‘atu’l-Mecme‘i‘l-‘Âlemî, 1953.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân. el-Muḥteseb fî tebyîni şevâẕi’l- ḳırâât ve’l-îḍâḥi ‘anhâ. 2 Cilt. b.y.: el-Meclisü’l- a‘lâ li’şüûni’l-islâmiyye, 1999.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Zekeriyyâ. “kfy”. Mu‘cemü Meḳâyisi’l-luġa. 6 Cilt. Şam: Dâru’l-Fikr, 2002.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmâîl b. Ömer el-Kureşî ed-Dımaşkî. Tefsîru’l-Ḳur’âni’l-‘azîm, thk. Sâmî Muhammed Selâmet. 8 Cilt. b.y.: Darû Tayyibe, 1999.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem el-İfrîkī el-Mısrî. “kfy”. Lisânü’l-‘arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbn Usfûr, Ali b. Mü’min b. Muhammed. Ḍarâiru’ş-şi‘r. thk. Seyyid İbrâhîm Muhammed. b.y.: Dâru’l-Endülüs, 1980.
• Kayravânî, İbn Reşîk el-. el-‘umde fî sinâ‘ati’ş-ş‘ir ve naḳdihi. Mısır: Matba‘atu’a-Sa‘âde, 1907.
• Kazvînî, Celâluddîn Muhammed b. Sa‘diddîn Hatîb el-. el-Îżâḫ fî ‘ulûmi’l-belâġa. thk. Behîc Gazzâvî. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Ulûm, 1998.
• Kummî, Nizamuddin el-Hasan b. Muhammed b. Hüseyin el-. Garâibu’l-Ḳur’an ve reġaibu’l-furḳan, thk. eş-Şeyh Zekeriya Umeyrân. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1996.
• Kur’ân-ı Kerim Açıklamalı Meali, çev. Hayrettin Karaman vd. Ankara: TDV. Yayın Matbaacılık Tic. İşletmesi Basımevi, 2015.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed el-Ensârî el-. el-Câmi‘ li ahkâmi’l-Ḳur’ân. 20 Cilt. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 2003.
• Mazhârî, Muhammed Senâullâh el-. et-Tefsîru’l-maẓharî. thk. Gulâm Nebî Tûnûsî. Beyrut: Mektebetü Ruşdiyye, 2004.
• Mekkî, Ebû Muhammed b. Ebî Tâlib, el-Hidâye ilâ bülûġi’n-nihâye. thk. Şâhid el-Buşeyhî. 13 Cilt. b.y.: Mecmu‘atu Buhûsi’l-Kitâbi ve’s-Sünne, 2008.
• Meydânî, Abdurrahmân Hasan Habenneke el-. el-Belâġatü’l-‘arabiyye. 2 Cilt. Şam: Dâru’l-Kalem, 1996.
• Mukrîzî, Takiyyüddîn Ahmed b. Ali el-. İmtâ‘u’l-esmâ‘, thk. Muhammed Abdülhamîd en-Nemîsî. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1999.
• Mûsılî, Nasrullah b. Muhammed, b. Abdilkerîm el-. el-Meselü’s-sâir fî edebi’l-kâtibi ve’ş-şâir. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asriye, 1995.
• Münkız, Üsâme. el-Bedî‘ fî naḳdi’ş-şi‘r. thk. Ahmed Bedvî & Hâmid Abdülmecîd. Kahire: Mektebetü Câmiati Kahire, ts.
• Nebehân, Muhammed Fârûk en-. el-Medḫal ilâ ‘ulûmi’l-Ḳur’ân. Halep: Dâru Âlemi’l-Kur’ân, 2005.
• Nevâcî, Şemsuddîn Muhammed en-. eş-Şifâ’ fî Bedî‘l’l-İktifâ’. thk. Mahmûd Hasen Ebû Nâcî. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayât, 1982.
• Nîsâbûrî, Mahmûd b. Ebi’l-Hasen en-. Îcâzü’l-Beyân ‘an me‘âni’l-Ḳurân, thk: Hanîf b. Hasan el-Kāsimî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1994.
• Râzî, Fahruddîn Muhammed b. Ömer er-. Mefâtiḥu’l- ġayb. 32 Cilt. b.y.: Daru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2000.
• Rızâ, Muhammed Reşîd. Tefsîru’l- Ḳur’ân’il-‘azîm. 12 Cilt. Mısır: el-Hey’etü’l-Mısrıyyetü’l-Âmmetü li’l-Kütüb, 1990.
• Sa‘lebî, Ebû İshak Ahmed es- el-Keşfü ve’l-beyân, thk. Ebû Muhammed b. Âşûr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 2002.
• Sâlih, Behcet Abdulvâhid. el-İ‘râbü’l-mufaṣṣal li kitâbillâhi’l-murattel. 12 Cilt. Amman: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1997.
• Sayyâdî, Ahmed Matlûb es-. Esâlîbun belâġiyye. Kuveyt: Vekâletü’l-Metbû‘ât, 1980.
• Şerbînî, Muhammed b. Ahmed eş-. Tefsîru’s-sirâci’l-münîr. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1907.
• Sübkī. Ahmed b. Ali b. Abdilkāfî es-. ‘Arûsu’l-efrâḫ fî şerḫi telḫîṣi’l-miftâh, thk. Abdulhamîd Hindâvî. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, 2003.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr et-. Câmi‘u’l-beyân fî te’vîli’l- Ḳur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 24 Cilt. b.y.: Müessesetü’r-Risâle, 2000.
• Tîbî, Şerefüddîn el-Hüseyin b. Abdillâh et-. Fütûhḥü’l-ġayb ‘an ḳanâi’rayb. 17 Cilt. Duba: Câizetü Dube’d-Düveliyye li’l-Kur’âni’l-Kerîm, 1. Basım, 2013.
• Vâhidî, Ali b. Ahmed b. Muhammed b. Ali, el-. et-Tefsîru’l-basîṭ. 25 Cilt. Suudi Arabistan: İmâdetü’l-Bahsi’l-‘İlmî, 2009.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kasım Mahmûd b. Ömer ez-. el-Keşşâf ‘an Ḥaḳaiḳi’t-Tenzîl, 4 Cilt. Beyrut: Daru İhyai’t-Turasi’l-Arabi, ts.
• Zerkeşî, Bedrüddîn b. Bahâdır ez-. el-Burhân fî ‘ulûmi’l-Ḳur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1957.
• Züheylî, Vehbe b. Mustafâ ez-. et-Tefsîru’l-vaṣît. 15 Cilt. Şam: Dâru’l-Fikr, 2002.