Çokanlamlılığın Prototiplerle Etkileşimi: Türkçedeki Çokanlamlı –lIk Biçimbirimine Prototip Kuramı Temelli Bir Yaklaşım

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: Cumhuriyet’in 100. Yılı Özel Sayısı (100th Year of the Republic Special Issue), 56 - 76, 29.10.2023

Halil İskender

https://doi.org/10.47948/efad.1362704

Öz

Ulam üyeliğini gerekli ve yeterli şartlara sahip olma temelinde tarif eden klasik Aristotelesçi ulamlama görüşünün aksine, nispeten yeni ortaya atılmış olan Prototip Kuramı, ulamların “en iyi örnekler” olarak da bilinen birtakım prototipler etrafında husule geldiğini serdetmektedir. Konuya dair bir dizi muayyen veri, konuşurların belirli bir ulamdaki her üyeye eşit derecede üyelikler atamadıkları gözlemini nazarlara vermektedir. Bu, alanyazında “prototip etkileri” diye tabir edilen bir olgudur. Tartışmanın dil bilimi tarafında, Prototip Kuramı’nın müdafileri ister biçimbirimler, ister kelimeler, isterse de söz dizimi yapıları olsun, her nevi dil unsurundaki çokanlamlılığın ulamlara benzer bir minvalde tahlil edilmesi gerektiğini savunmaktadır. Tıpkı ulamların “prototipik” yahut “örnek” üyelere sahip olması gibi, çokanlamlı dil unsurları da “prototipik” veya “örnek” yorumlanmalarla mücehhezdir, ki prototipik olmayan, ayrıksı manalar bu prototipik yorumlamalardan türetilir. Bu çalışma, dilin bilişsel yapılarla çift yönlü etkileşim içinde devinen ve evrilen bir varlık olduğu varsayımından hareketle, Türkçedeki çokanlamlı –lIk ekini prototipik bir tetkikle serimlemeyi hedeflemektedir. Bu çalışmada –lIk ile ilişkili sayısız anlamlandırma biçiminin, “mahiyete dayalı ilişki” diye nitelenebilecek prototipik bir çekirdek mana etrafında devşirilebileceğini ve diğer okumaların küçük anlam değişiklikleriyle bu çekirdekten türetilebileceğini teklif edilmektedir. Ayrıca, Langacker'ın kuramına isnat edilerek prototipik olmayan manaların hem prototipik hem de prototipik olmayan başka alt anlamların dallandığı birer boğum noktası teşkil edebileceği ileri sürülmektedir. Bulgularımız, Prototip Kuramının, bu tetkik için pek de kifayet arz etmeyen klasik Aristotelesçi tasnife kıyasla, –lIk ekini anlamak için çok daha sağlam bir analitik çerçeve sunduğunu bizlere göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

–lIk, Çokanlamlılık, Kavramsallaştırma, Prototip Kuramı, Aristotelesçi Ulamlama

The Interplay of Polysemy and Prototypes: A Prototype Theory Approach to the Turkish Polysemic –lIk Morpheme

Öz

In contrast to the classical Aristotelian view of categorization, which defines category membership based on compliance with necessary and sufficient conditions, the newly emerging Prototype Theory contends that categories are formed around prototypes, also known as “best examples”. A particularly relevant set of data stems from the observation that speakers do not assign an equal degree of membership to all members within a given category, a phenomenon known in the field as “prototype effects”. On the linguistic side of the discussion, proponents of Prototype Theory argue that the polysemy of linguistic elements, whether morphemes, words, or syntactic structures, should be analyzed in a manner analogous to categories. Just as categories have “prototypical” or “exemplar” members, polysemous linguistic objects have “prototypical” or “exemplar” interpretations, from which non-prototypical, slightly deviant interpretations are derived. This study aims to characterize the polysemous Turkish suffix –lIk through a prototypical analysis, operating on the assumption that language is a dynamic and evolving entity that interacts bidirectionally with cognitive structures. It is proposed that the myriad of interpretations associated with –lIk can be captured around a prototypical core meaning of “property-based relation”, and that other readings can be derived from this core by slight meaning alterations. I also incorporate Langacker’s theory, positing that non-prototypical interpretations may also act as a node from which both prototypical and non-prototypical interpretations branch. Our findings indicate that Prototype Theory offers a more fitting analytical framework for understanding ¬–lIk compared to the classical Aristotelian view, which proves less adequate for this analysis.

Anahtar Kelimeler

–lIk, Polysemy, Conceptualization, Prototype Theory, Aristotelian Categorization

Kaynakça

• Aarts, B. (2007). Syntactic gradience: The nature of grammatical indeterminacy. Oxford University Press.
• Aristotle. (2014). Categories [originally published in 350 BC]. In J. Barnes (Ed.), The complete works of Aristotle: The revised Oxford translation, one-volume digital edition. Princeton Uni. Press.
• Aygün, M. (2000). Türkçedeki –lIk yapım eki ve bu ekin Almancadaki karşılık ve veriliş şekilleri. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10(2), 51-64.
• Barsalou, L. W. (1983). Ad hoc categories. Memory & Cognition, 11(3), 211-227.
• Boz, E., & Türkoluk, A. H. N. (2022). The context of the situation as a reason for polysemy in Turkish. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, (74), 129-148. DOI: https://doi.org/10.32925/tday.2022.88
• Burns, M. (1992). Language as topos: A study of Turkish polysemy [Unpublished doctoral dissertation]. Australian National University.
• Çağbayır, Y. (2007). Ötüken Türkçe sözlük: Orhun yazıtlarından günümüze Türkiye Türkçesinin söz varlığı. Ötüken Neşriyat.
• Croft, W., & Cruse, D. A. (2004). Cognitive linguistics. Cambridge University Press.
• Ergin, M. (1962). Türk dil bilgisi. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
• Geeraerts, D. (1997). Diachronic prototype semantics: A contribution to historical lexicology. Oxford University Press
• Geeraerts, D. (2010). Theories of lexical semantics. Oxford University Press.
• Göksel, A., & Kerslake, C. (2005). Turkish: A comprehensive grammar. Routledge.
• Hampton, J. A. (1995). Testing the Prototype Theory of concepts. Journal of Memory and Language, 34(5), 686-708. DOI: https://doi.org/10.1006/jmla.1995.1031
• Hatiboğlu, V. (1974). Türkçenin ekleri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• İskender, H. (2023). Syncope through gemination in Turkish: Exploring the role of sufficiently identical flanking consonants. Dünya Dilleri, Edebiyatları ve Çeviri Çalışmaları Dergisi, 4(1), 89-105. DOI: https://doi.org/10.58306/wollt.1289904
• Kennedy, C., & McNally, L. (2005). Scale structure, degree modification, and the semantics of gradable predicates. Language, 81(2), 345-381.
• Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi grameri: Şekil bilgisi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kornfilt, J. (1997). Turkish. Routledge.
• Labov, W. (1973). The boundaries of words and their meanings. In C.-J. Bailey & R. W. Shuy (Eds.), New ways of analyzing variation in English (pp. 340-373). Georgetown University Press.
• Lakoff, G. (1987). Women, fire, and dangerous things: What categories reveal about the mind. University of Chicago Press.
• Langacker, R. W. (1987). Foundations of cognitive grammar, vol. I: Theoretical prerequisites. Stanford University Press.
• Langacker, R. W. (2006). On the continuous debate about discreteness. Cognitive Linguistics, 17(1), 107-151.
• Markman, E. M. (1991). Categorization and naming in children: Problems of induction. MIT Press.
• Minda, J. P., & Smith, J. D. (2001). Prototypes in category learning: The effects of category size, category structure, and stimulus complexity. Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory, and Cognition, 27(3), 775–799. DOI: https://doi.org/10.1037/0278-7393.27.3.775
• Murphy, G. L. (2002). The big book of concepts. MIT Press.
• Murphy, G. L. (2010). Lexical meaning. Cambridge University Press.
• Piaget, J. (1963). The origins of intelligence in children (M. Cook, Trans.; 2nd ed.). W. W. Norton & Company.
• Rosch, E. (1973). Natural categories. Cognitive Psychology, 4(3), 328-350.
• Rosch, E. (1975). Cognitive representations of semantic categories. Journal of Experimental Psychology: General, 104(3), 192-233. DOI: https://doi.org/10.1037/0096-3445.104.3.192
• Rosch, E. (1978). Principles of categorization. In E. Rosch & B. B. Lloyd (Eds.), Cognition and categorization (pp. 27–48). Erlbaum.
• Rosch, E., Mervis, C. B., Gray, W., Johnson, D., & Boyes-Braem: (1976). Basic objects in natural categories. Cognitive Psychology, 8(3), 382-439.
• Rumelhart, D. E. (1980). Schemata: The building blocks of cognition. In R. J. Spiro, B. C. Bruce, & W. F. Brewer (Eds.), Theoretical issues in reading comprehension (pp. 33-58). Erlbaum.
• Smith, E. E., & Medin, D. L. (1981). Categories and concepts. Harvard University Press.
• Taylor, J. R. (1995). Linguistic categorization: Prototypes in linguistic theory. Oxford University Press.
• Taylor, J. R. (2006). Polysemy and the lexicon. In G. Kristiansen, M. Achard, R. Dirven, & F. Ruiz de Mendoza Ibáñez (Eds.), Cognitive linguistics: Current applications and future perspectives (pp. 51–80). Mouton de Gruyter.
• Turgay, T. (2020). Classifier constructions of Turkish [Unpublished doctoral dissertation]. Boğaziçi University.
• Turgay, T., & İskender, H. (2021). A semantic account of partial reduplication in Turkish. Turkic Languages, 25(1), 107-129. DOI: https://doi.org/10.13173/TL.25.1.107
• Türk Dil Kurumu. (n.d.). Türkçe sözlük. Retrieved April 21, 2023, from https://sozluk.gov.tr/
• Uçar, A. (2009). Türkçe eylemlerde çokanlamlılık: Uygunluk kuramı çerçevesinde bir çözümleme [Unpublished doctoral dissertation]. Ankara University.
• Wittgenstein, L. (1978). Philosophical investigations (G. E. M. Anscombe, Trans.). Blackwell.
• Zülfikar, H. (1991). Terim sorunları ve terim yapma yolları. Türk Dil Kurumu Yayınları.