Murat Höyük Erken Tunç Çağı Taş Kalıpları

Yıl 2022, Cilt: 2 Sayı: 29, 1 - 16, 31.10.2022

A. Onur Bamyacı , Abdulkadir Özdemir

https://doi.org/10.51493/egearkeoloji.1027960

Cited By: 4

Öz

Doğu Anadolu Bölgesi, Bingöl İli Solhan ilçesinde, Murat Nehri kenarında yer alan Murat Höyük’te 2019 yılında yapılan kurtarma kazısı sonucunda ele geçen taş döküm kalıpları dikkat çeken buluntular arasındadır. Höyüğün en erken tabakası Erken Tunç Çağı III’e (MÖ 2500-2200) tarihlenmektedir. Doğu Anadolu Erken Tunç Çağı arkeolojik materyal kültüründe yaygın görülmeyen, gelişmiş sürtmetaş işçiliği ve metal döküm teknolojisinin varlığını gösteren taştan üretilen iki parçalı döküm kalıpları, Murat Höyük’ün Erken Tunç Çağı tabakasına aittir. Kazı alanında in-situ olarak gün ışığına çıkarılan taş kalıpların olasılıkla sap delikli balta üretiminde kullanılmış olduğu negatif modellerinden anlaşılmaktadır. Doğu Anadolu’da görülen balta kalıpları en erken MÖ 3. binyıl başlarına tarihlenmekte ve yaygın olarak Karaz tipi baltalar için üretildikleri bilinmektedir. Morfolojik olarak benzer örneklerin MÖ 2. Bin Koloni Çağı’nda Orta Anadolu’da Kültepe metal işliklerinde ele geçen, taştan özenli bir işçilik sergileyen döküm kalıpları ile yapılan analojik değerlendirme sayesinde Murat Höyük kalıpları ile sap delikli balta üretildiği anlaşılmaktadır. Tüm Önasya’da MÖ 2. Binyıla ait oldukları kabul edilen sap delikli baltaların Murat Höyük ETÇ III tabakasında MÖ. 3. Binyılın 3. Çeyreğinden itibaren ortaya çıkması ilgi çekicidir. Metal alet endüstrisinin önemli bir buluntu grubu olan ve bu çalışma ile ele alınan Murat Höyük kalıplarının kabul edilenin aksine daha erken bir dönemde sap delikli balta üretiminde kullanımı Doğu Anadolu arkeolojisinin Erken Tunç Çağı’na önemli bir katkı sağlayacağı şüphesizdir.

Anahtar Kelimeler

Doğu Anadolu, Erken Tunç, Sürtmetaş, Kalıp, sap delikli balta

Teşekkür

Murat Höyük eserlerini çalışmamıza ve yayımlamamıza izin veren Murat Höyük Kazı Başkanı ve Elazığ Müze Müdürü Ziya KILINÇ’a içtenlikle teşekkür ederiz. Bilimsel Danışmanlığı Dr. Öğr. Üyesi Abdulkadir ÖZDEMİR tarafından yapılan Murat Höyük kurtarma kazılarına gerekli izinleri veren T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü’ne teşekkürü bir borç biliriz.

Murat Höyük Early Bronze Age Stone Moulds

Öz

In 2019 salvage excavations were conducted at the archaeological site of Murat Höyük, which lies on the bank of the Murat River in Solhan district of modern Bingöl province in Eastern Anatolia. Stone moulds for casting metal objects are among significant finds discovered at the site, where the earliest habitation phase dates to Early Bronze Age III (2500 – 2000 BC). Stone moulds examined in this study are not commonly attested finds in the archaeological record of the region and their in situ discovery in the earliest habitation phase of the site is particularly significant for providing tangible evidence for on-site metalworking at the EBA III settlement. Formal examination of the moulds shows that they were used for casting shaft-hole axes. One of the shaft-hole axe moulds is particularly notable for bearing groove decorations on the outer surface of the socket for the cylindrical shaft. It is striking that, while this mould is found in a secure archaeological context that is radiocarbon-dated to the EBA III, otherwise, the earliest known examples of moulds with groove decorated sockets in the broader ancient Near East date to the early 2nd millennium BC. Therefore, this in situ EBA III mould at Murat Höyük demonstrates that precursors of such moulds were in use since the mid-3rd millennium BC. Finely worked stone moulds found in the 2nd millennium BC metal workshops of Kültepe-Karum in Central Anatolia provide close parallels to Murat Höyük stone moulds. In light of comparative stylistic analyses and by utilising the negative model inferred from the outline of the mould, we have been able to hypothesise on the typological characteristics of the axes manufactured at Murat Höyük. Murat Höyük moulds examined in this study are a significant addition to the corpus of evidence on metalworking in the Early Bronze Age in Eastern Anatolia.

Anahtar Kelimeler

Eastern Anatolia, Early Bronze Age, Groundstone, Stone Mould, Shaft hole metal axe

Kaynakça

• Aitchison 1960: L. Aitchison, History of Metals, London.
• Altunkaynak 2016: G. Altunkaynak, “Erzurum ve Kars Müzelerinde Bulunan Urartu Dönemi Öncesine ait Metal Silahlar”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• Bamyacı 2021: A. O. Bamyacı, “Murat Höyük Erken Tunç Çağı Taşınabilir Ocakları ve Ocak Ayakları Üzerine Bir Değerlendirme”. A. Özdemir, Z. Kılınç, E. Demir (Eds.) Erken Tunç Çağı'nda Murat Höyük, İstanbul, 73-86.
• Bamyacı 2021: A. O. Bamyacı, “Murat Höyük Erken Tunç Çağı Sürtmetaş Alet ve Objeleri”. A. Özdemir, Z. Kılınç, E. Demir (Eds.) Erken Tunç Çağı'nda Murat Höyük, İstanbul, 163-200.
• Başaran-Mutlu 2021: M. Başaran-Mutlu, “Murat Höyük Erken Tunç Çağı Kemik Buluntuları”. A. Özdemir, Z. Kılınç, E. Demir (Eds.) Erken Tunç Çağı'nda Murat Höyük, İstanbul, 145-162.
• Belli 1993: O. Belli, “Neue Funde steinerner Gussformen aus Akçadağ bei Malatya”. M. Frangipane, H. Hauptman, M. Liverani, M. Mattiae, M. Mellink (Eds.) Between the Rivers and Over the Mountains. Archaeologica Anatolica et Mesopotamica Alba Palmieri Dedicate, Roma, 605-613.
• Biçer 2005: K. Biçer, “Multifaceted Stone and Ceramic Moulds from Bronze Age Anatolia: Building an Analytical Protocol of Mould Properties and Behavior During the Process of Metal Casting”, Unpublished M.Sc. Thesis, Massachusetts Institute of Technology, Massachusetts.
• Bilgen 2014: N. Bilgen, “Seyitömer Höyük kazısı”. S. Ünan (Ed.), Kütahya Müzesi 2013 Yıllığı, Kütahya, 196-202.
• Bilgi 1994: Ö. Bilgi, “İkiztepe’de Ele Geçen Son Buluntuların Işığında Orta Karadeniz Bölgesi Protohistorik Çağ Maden Sanatı Hakkında Yeni Gözlemler”. XII. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 41-50.
• Bilgi 2005: Ö. Bilgi, “Orta Karadeniz Bölgesi M.Ö.2. Binyılı Metal Silahları”. A. Süel (Ed.), 5. Uluslararası Hititoloji Kongresi Bildirileri, Ankara,
• Bilgi vd. 2004: Ö. Bilgi, H. Özbal , Ü. Yalçın, “Bakır Tunç Döküm Sanatı”. Ö. Bilgi (Ed.), Anadolu Dökümün Beşiği, İstanbul, 1-45.
• Blegen vd. 1950: C. W. Blegen, C. J.L., M. Rawson , J. Sperling, Troy I. General Introduction, the First and Second Settlements. Troy Excavations conducted by the University of Cincinnati 1932-1938, Princeton.
• Boehmer 1972: R. M. Boehmer, Die Kelinfunda von Boğazköy aus den Grabungskampagnen 1931-1939 und 1962-1969. Boğazköy-Hattusa 7. Wiss. Veröff. Dt. Orient-Ges 87, Berlin.
• Caneva 2000: I. Caneva, “Early metal production in Cilicia: A view from Mersin-Yumuktepe”. Ü. Yalçın (Ed.), Anatolian Metal I Der Anschnitt 13, Bochum, 69-74.
• Chernykh 1992: E. N. Chernykh, Ancient metallurgy in the USSR., Cambridge.
• Courcier 2010: A. Courcier, “Metalliferous potential, metallogenous particularities and extractive metallurgy: interdisciplinary researches for understanding the ancient metallurgy in the Caucasus during the Early Bronze Age”. S. Hansen, A. Hauptmann, I. Motzenbacker, E. Pernicka (Eds.) Von Majkop bis Trialeti– Gewinnung und Verbreitung von Metallen und Obsidian in Kaukasien im 4.–2. Jts. v. Chr Bonn, 75-95. Çukur ve Kunç 1989: A.Çukur, Ş. Kunç, “Analyses of Tepeci̇k and Tüli̇ntepe Metal Artifacts”, Anatolian Studies 39, 113-120.
• Dardeniz ve Yıldırım 2020: G. Dardeniz, T. Yıldırım, “Resuloğlu (Çorum, Turkey) updated: preliminary results of pXRF analysis of metal artifacts from the Early Bronze Age cemetery”. F. Kulakoğlu, M. C., Ö. G. (Eds.) SUB- ARTU. Kültepe International Meeting 3, Belgium, 141-161.
• Davey 1983: C. J. Davey, “The Metalworker's Tools from Tell Edh Dhiba'i"”, Bulletin of the Institute of Archaeology 20, 169-185.
• de Jesus 1980: P. S. de Jesus, The Development of Prehistoric Mining and Metallurgy in Anatolia, Oxford.
• di Nocera ve Palmieri 1999: G.M., Di Nocera; A.M. Palmieri, “The metal objects from the royal tomb at Arslantepe (Malatya – Turkey) and the metalwork development in the Early Bronze Age”. M. L., D. M. S., F. F.M., L. G.B (Eds.) Landscapes. Territories, Frontiers and Horizons in the Ancient Near East, XLIV Rencontre Assyriologique Internationale Venezia 7-11 July 1997, Volume III, Padova, 179-190.
• Efe 2005: T. Efe, “Küllüoba 2003 Yılı Kazı Çalışmaları”. Kazı Sonuçları Toplantısı 26/1, Ankara, 29-44.
• Efe 2006: T. Efe, “A trinket mould from Küllüoba near Seyitgazi/Eskişehir”. A. Erkanal-Öktü, S. Günel (Eds.) Hayat Erkanal'a Armağan : Kültürlerin Yansıması / Studies in honor of Hayat Erkanal : Cultural Reflections, İstanbul, 301-304.
• Erkanal 1977: H. Erkanal, Die Äxte und Beile des 2. Jahrtausends in Zentralanatolien, München.
• Erkanal 2008a: H. Erkanal, “Die neuen Forschungen in Bakla Tepe bei Izmir”. H. Erkanal, H. Hauptmann, V. Şahoğlu, R. Tuncel (Eds.) The Aegean in the Neolithic, Chalcolithic and the Early Bronze Age. Proceedings of the International Symposium in Urla, October 13th–19th 1997, Ankara, 165-177.
• Erkanal 2008b: H. Erkanal, “Liman Tepe: New Lights on Prehistoric Aegean Cultures”. H. Erkanal, H. Hauptmann, V. Şahoğlu, R. Tuncel (Eds.) The Aegean in the Neolithic, Chalcolithic and the Early Bronze Age. Proceedings of the International Symposium in Urla, October 13th–19th 1997, Ankara, 179-190.
• Esin 1969: U. Esin, Kuantatif Spektral Analiz Yardımıyla Anadolu’da Başlangıcından Asur Kolonileri Çağına Kadar Bakır ve Tunç Madenciligi, İstanbul.
• Esin 1972: U. Esin, “Tepecik Kazısı 1970”. Keban Projesi 1970 çalışmaları Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban Projesi yayınları : Seri 1 ; No.3, Ankara, 139-147.
• Esin 1982: U. Esin, “Tepecik Kazısı 1974”. Keban Projesi 1974-1975 Çalışmaları Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban Projesi yayınları : Seri 1 ; No.7, Ankara, 71-94.
• Fidan 2013: E. Fidan, “Küllüoba İlk Tunç Çağı metal eser kalıpları”. P. Ayter, Ş. Demirci, A. M. Özer (Eds.) III. ODTÜ Arkeometri Çalıştayı. Türkiye Arkeolojisinde Metal: Arkeolojik ve Arkeometrik Çalışmalar, Ankara, 249-259.
• Fidan 2016: E. Fidan, “Keçiçayırı: an Early Bronze Age II fortified hilltop settlement (north-west Anatolia)”, Mediterranean Archaeology and Archaeometry 16, 1, 87-99.
• Fidan vd. 2017: E. Fidan, M. Massa , O. Mcllfatrick, “Höyüktepe’de Erken ve Orta Tunç Çağı metalurjisi”. M. Türktüzün, S. Ünan (Eds.) Kureyşler Barajı Kurtarma Kazıları 2015, Kütahya, 299-323. Frangipane 2001: M. Frangipane, “The transition between two opposing forms of power at Arslantepe (Malatya) at the beginning of the 3rd millenium”, TÜBA Arkeoloji Dergisi (TÜBA-AR) / TÜBA Journal of Archaeology (TÜBA-AR) 4, 1-24.
• Garbacz-Klempka vd. 2017: A. Garbacz-Klempka, Z. Kwak, P. L. Zak, M. Szucki, D. Scibior, T. Stolarczyk , K. Nowak, “Reconstruction of the Casting Technology in the Bronze Age on the Basis of Investigations and Visualisation of Casting Moulds”, Archives of Foundry Engineering 17, 3, 184-190.
• Goldman 1956: H. Goldman, Excavations at Gözlü Kule, Tarsus II. From the Neolithic through the Bronze Age, Princeton.
• Götze 1902: A. Götze, “Die Kleingerate aus Metall, Stein, Knochen, Thon und ahnlichen Stoffen”. W. Dörpfeld (Ed.), Troja und Ilion: Ergebnisse der Ausgrabungen in den vorhistorischen und historischen Schichten von Ilion 1870-1894 Vol. I, Athens, 320-423.
• Güder ve Özdemir 2021: Ü. Güder; A. Özdemir, “Early Bronze Age Metallurgy At Murat Höyük Eastern Anatolia Archaeometrical Assessments of a Figurine and a Metal Tool”, TÜBA-KED 24, 11–22.
• Hauptmann vd. 1999: A. Hauptmann, A. M. Palmieri , M. Frangipane, “Early metallurgy at Arslantepe during the Late Chalcolithic and Early Bronze Age IA-IB periods”. A. Hauptmann, E. Pernicka, T. Rehren, U. Yalçın (Eds.) The Beginnings of Metal­lurgy, Der Anschnitt, Beiheft 9, Bochum, 141-148.
• Hauptmann 1979: H. Hauptmann, “Die Grabungen auf dem Norşuntepe 1973”. S. Pekman (Ed.), Keban Projesi 1973 Çalışmaları, Ankara, 71-85.
• Hauptmann 1982: H. Hauptmann, “Norşun Tepe Kazıları, 1974”. Keban Projesi 1974-1975 Çalışmaları Ankara, 15-71. Horejs 2009: B. Horejs, “Metalworkers at the Çukuriçi Höyük? An Early Bronze Age Mould and a"Near Eastern Weight" from Western Anatolia”. T. L. Kienlin, B. W. Roberts (Eds.) Metals and Societies Studies in honour of Barbara S. Ottoway, Bonn, 358-368.
• Işıklı ve Baştürk 2010: M. Işıklı, M. B. Baştürk, “Bronze Axes from the Erzurum-Kars Region An Elementary Corpus”, Istanbuler Mitteilungen 60, 39-65.
• Işıklı ve Altunkaynak 2014: M. Işıklı , G. Altunkaynak, “Some Observations on Relationships between South Caucasus and North-Eastern Anatolia Based on Recent Archeo-Metallurgical Evidence”. M. Kvachadze, M. Puturidze, N. Shanshashvili (Eds.) Problems of Early Metal Age Archaeology of Caucasus and Anatolia, Tbilisi, 73-93.
• Koşay 1934: H. Z. Koşay, “Ahlatlıbel hafriyatı”, Türk Tarih, Arkeoloji ve Etnografya Dergisi 2, 3-100.
• Koşay 1976: H. Z. Koşay, Keban Projesi Pulur Kazısı 1968-1970/Keban Project Pulur Excavations 1968-1970, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Keban Projesi Yayınları, Seri III, No. I, Ankara.
• Koşay ve Akok 1950: H. Z. Koşay , M. Akok, “Amasya Mahmatlar Köyü Definesi”, Belleten XIV, 461-485.
• Koşay 1951: H. Z. Koşay. Türk Tarih Kurumu Tarafından Yapılan Alaca Höyük Hafriyatı. 1937-1939’daki Çalışmalara ve Keşiflere Ait İlk Rapor, Ankara.
• Kushnareva 1997: K. K. Kushnareva, The Southern Caucasus in Prehistory: Stages of Cultural and Socioeconomic Development from the Eighth to the Second Millennium B.C. (Translated by. H.N.Michael), Philadelphia.
• Laneri ve Schwartz 2008: N. Laneri , M. Schwartz, “Hirbemerdon Tepe Archaeological Project 2006: A Preliminary Report”. Kazı Sonuçları Toplantısı 29/3, Ankara, 137-148.
• Lehner 2014: J. W. Lehner, “Metal Technology, Organization, and the Evolution of Long-Distance Trade at Kültepe”. L. Atıcı, F. Kulakoğlu, G. Barjamovic, A. Fairbairn (Eds.) Current Research at Kultepe/Kanesh: An Interdisciplinary and Integrative Approach to Trade Networks, Internationalism, and Identity, Boston, 135-155.
• Lehner ve Yener 2014: J. W. Lehner , K. A. Yener, “Organization and Specialization of Early Mining and Metal Technologies in Anatolia”. B. W. Roberts, C. Thornton (Eds.) Archaeometallurgy in Global Perspective, New York, 529-557.
• Mallowan 1947: M. E. L. Mallowan, “Excavations at Brak and Chagar Bazar”, Iraq 9, 1-iv.
• Massa vd. 2017: M. Massa, O. Mcllfatrick , E. Fidan, “Patterns of metal procurement, manufacture and exchange in Early Bronze Age northwestern Anatolia: Demircihüyük and beyond”, Anatolian Studies 67, 51-83.
• Maxwell-Hyslop 1949: R. Maxwell-Hyslop, “Western Asiatic Shaft-Hole Axes”, Iraq 11, 1, 90-129.
• Mehofer 2014: M. Mehofer, “Metallurgy during the Chalcolithic and the Beginning of the Early Bronze Age in Western Anatolia”. M. Mehofer, B. Horejs (Eds.) Western Anatolia before Troy. Proto-Urbanisation in the 4th Millennium BC?, 463-490.
• Mellaart ve Murray 1995: J. Mellaart , A. N. N. Murray, “The Middle And Late Bronze Age Small Objects”. Beycesultan 3.2. Late Bronze Age and Phrygian Pottery and Middle and Late Bronze Age Small Objects, 113-178.
• Moorey 1985: P. R. S. Moorey, Materials and manufacture in Ancient Mesopotamia : the evidence of archaeology and art. Metals and metalwork, glazed materials and glass, Oxford.
• Müller-Karpe 1994: A. Müller-Karpe, “Altanatolisches Metallhandwerk”, Wachholtz, Neumünster. Ottaway 2001: B. S. Ottaway, “Innovation, production and specialization in early prehistoric copper metallurgy”, European Journal of Archaeology 4, 1, 87-112.
• Özbal 1983: H. Özbal, “Tepecik ve Tülintepe Metal, Filiz ve Curuf Analizleri Sonuçları”. Arkeometri Ünitesi Bilimsel Toplantı Bildirileri III, Ankara, 203-217.
• Özbal vd. 2002: H. Ozbal, N. Pehlivan, B. Earl , B. Gedik, “Metallurgy at Ikiztepe”. U. Alvin (Ed.), Anatolian Metal II vol. 15, Der Anschnitt Zeitschriftfur Kunst und Kultur im Bergbau Bochum, 39-48.
• Özdemir 2021: A. Özdemir .”Murat Höyük Erken Tunç Çağı III: Yerleşim Yapısı, Mimari ve Seramik”. A. Özdemir, Z. Kılınç, & E. Demir (Eds.), Erken Tunç Çağı'nda Murat Höyük, 45-72, İstanbul.
• Özdemir ve Çınar 2021: A. Özdemir, A.D. Çınar, “Murat Höyük Erken Tunç Çağı Pişmiş Toprak Hayvan Figürinleri ve Tekerlekleri”. A. Özdemir, Z. Kılınç, & E. Demir (Eds.), Erken Tunç Çağı'nda Murat Höyük, 111-130, İstanbul.
• Özdemir vd. 2021: A. Özdemir, Z. Kılınç , E. Demir, Erken Tunç Çağı'nda Murat Höyük, İstanbul.
• Özdemir ve Özdemir 2021: A. Özdemir, A. Özdemir, “Murat Höyük’ten Bir Çeç Damga Mühür”. TÜBA- KED: Türkiye Bilimler Akademisi Kültür Envanteri Dergisi 22, 131-139.
• Özdoğan 2019: M. Özdoğan, Hammaddeden Ustalara Tarihöncesi Arkeolojisinde Malzeme, İstanbul.
• Özgüç 1955: T. Özgüç, “Koloni Devrinin Geç Safhasına (Ib) Ait Bir Atölye Hakkında”, Belleten XIX-73, 73-76.
• Özgüç 1986: T. Özgüç, Kültepe-Kaniš II. Eski Yakındoğu’nun Ticaret Merkezinde Yapılan Yeni Araştırmalar, Ankara.
• Özgüç 1982: T. Özgüç, Masat Höyük II Bogazköy 'ün Kuzeydogusunda bir Hitit merkezi = a Hittite center Northeast of Bogazkoy, Ankara.
• Palmieri 1969: A. Palmieri, “Recenti Dati sulla Stratigrafia di Arslantepe”, Origini 3, 7-66.
• Palmieri 1973: A. Palmieri, “Scavi nell'area sud-occidentale di Arslantepe”, Origini VII, 55-228.
• Palmieri 1981: A. Palmieri, “Excavations at Arslantepe (Malatya)”, Anatolian Studies 31, 101-119.
• Pigott 1999: V. C. Pigott, The Archaeometallurgy of the Asian Old World, Philadelphia.
• Savage 1968: G. Savage, A Concise History of Bronzes, New York.
• Schliemann 1881: H. Schliemann, Ilios. The city and country of the Trojans. Harper & Brothers.
• Strahm 1994: C. Strahm, “Die Anfänge der Metallurgie in Mitteleuropa”, Helvetia Archaeologica 25, 2-39.
• Stronach 1957: D. B. Stronach, “The Development and Diffusion of Metal Types in Early Bronze Age Anatolia”, Anatolian Studies 7, 89-125.
• Szeverényi 2013: V. Szeverényi, “The Earliest Copper Shaft-Hole Axes in the Carpathian Basin: Interaction, Chronology and Transformations of Meaning”. A. Anders, G. Kulcsár (Eds.) Moments in Time Papers Presented to Pál Raczky on His 60th Birthday, Budapest.
• Tekin 2015: H. Tekin, Eski Anadolu Madenciliği: Arkeolojik Verilerin Işığı Altında Başlangıcından Demir Çağı'na kadar, Ankara.
• Tekin 2018: H. Tekin, Madeni Eser Tipolojisi, Ankara.
• Türktüzün vd. 2014: M. Türktüzün, S. Ünan , S. Ünal, “Çiledir Höyük Erken Tunç Çağı II Bulguları”, TÜBA- AR: Türkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi 17, 49-72.
• van Loon 1980: M. van Loon, Korucutepe 3. Final Report on the Excavations of the Universities of Chicago, California (Los Angeles) and Amsterdam in the Keban Reservoir, Eastern Anatolia 1968-1970, Amsterdam.
• von der Osten 1937: H. H. von der Osten, The Alishar Hüyük Seasons of 1930-32, Chicago.
• von der Osten ve Schmidt 1932: H. H. von der Osten, E. F. Schmidt, The Alishar Hüyük Season of 1927, Chicago. Weeks 2012: L. Weeks, “Metallurgy”. D. T. Potts (Ed.), A Companion to the Archaeology of the Ancient Near East Vol.I, Oxford, 295-316.
• Woolley 1955: L. Woolley, An Account of the Excavations at Tell Atchana in the Hatay, 1937- 1949, Oxford.
• Yakar 1984: J. Yakar, “Regional and Local Schools of Metalwork in Early Bronze Age Anatolia: Part I”, Anatolian Studies 34, 59-86.
• Yakar 1985: J. Yakar, “Regional and Local Schools of Metalwork in Early Bronze Age Anatolia: Part II”, Anatolian Studies 35, 25-38.
• Yalçın ve Yalçın 2009: Ü. Yalçın , G. Yalçın, “Evidence for Early Use of Tin at Tülintepe in Eastern Anatolia”, TÜBA-AR 12, 123-142.
• Yener 2000: K. A. Yener, The Domestication of Metals: The Rise of Complex Metal Industries in Anatolia (c4500-2000 B.C.), Leiden.
• Yener 2011: K. A. Yener, “Hittite Metals at the Frontier: A Three-Spiked Battle Ax from Alalakh”. P. P. Betancourt, S. C. Ferrence (Eds.) Metallurgy: Understanding How, Learning whY Studies in Honor of James D. Muhly, Pennsylvania, 265-272.
• Yener ve Vandiver 1993: K. A. Yener , P. B. Vandiver, “Tin Processing at Göltepe, an Early Bronze Age Site in Anatolia”, American Journal of Archaeology 97, 2, 207-238.
• Yıldırım 2011: T. Yıldırım, “Resuloğlu Mezarlığında Ele Geçen Bir Grup Sap Delikli Balta”. A. Öztan, Ş. Dönmez (Eds.) Karadeniz’den Fırat’a Bilgi Üretimleri. Önder Bilgi’ye Armağan Yazılar, Ankara, 457-470.
• Yıldırım ve Ediz 2006: T. Yıldırım , İ. Ediz, “2004 Yılı Resuloğlu Mezarlık Kazısı”. 27. Kazı Sonuçları Toplantısı 2. Cilt, Ankara, 57-64.
• Zwicker 1980: U. Zwicker, “Investigations on the extractive metallurgy of Cu/Sb/As ore and excavated smelting products from Norşuntepe (Keban) on the Upper Euphrates (3500-2800 B.C.)”, British Museum Occasional Papers 17, 13-26.