Hastalık Adları Bağlamında Kötü Ruhların Dönüşümü: Türkistan’dan Anadolu’ya

Yıl 2019, Cilt: 19 Sayı: 1, 159 - 180, 30.06.2019

Kübra Yıldız Altın

Öz

Tarih
boyunca çeşitli kültür dairelerine giren Türkler, farklı inançları
benimsemişler ve “serbest kültür değişmesi” yoluyla kültürler arası alışverişte
bulunmuşlardır. Demonik varlıkların isimleri bağlamında bu durum “üzüt, usal,
yel, yek, çor, çort, demon, dev” gibi Türk lehçelerindeki farklı kullanımları
beraberinde getirmiştir. Buradan hareketle çalışma, Türk kültürünün yayıldığı
coğrafyalarda gelenekte yaşama kabiliyetine sahip unsurların kaybolmadıkları,
aksine şekil veya işlev değiştirerek yaşamaya devam ettikleri varsayımı üzerine
temellenmiştir. Söz konusu varsayıma paralel olarak Türk kültür coğrafyasında
bugün çoğunlukla hastalık adı olarak kullanılan birçok kelimenin, eski
inançlarda izleri bulunabilen kötü ruhların isim ve işlevlerindeki değişim ve
dönüşümün bir devamı olduğu tespit edilmiştir. “Yapısal işlevselci” yaklaşımın
yöntem olarak kullanıldığı bu çalışmada, yeraltından gelen ve hastalığa sebep
olan kötü ruhlardan bazılarının dinî, sosyal, kültürel, coğrafî ve ekolojik
değişimlere bağlı olarak asıl işlevleri unutulurken bazılarının ise genellikle
hastalık adı biçiminde veya olumsuz bir anlamı çağrıştırarak yaşamaya devam
ettikleri sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türk İnanç Sistemi, Kötücül Varlıklar, Kötü Ruhlar, Hastalık, Yapısal İşlevselcilik

Kaynakça

• Akkuş Mutlu, Suzan. “Eski Ön Asya Toplumlarında Sıtma Hastalığı ve Tedavi Yöntemleri”. Tarihsel Süreçte Anadolu’da Sıtma. Ed. Şükran Köse, Çağrı Büke, Fevzi Çakmak, Eren Akçiçek. Ankara: Gece Kitaplığı. 2017. 79-98.
• Akkuş Mutlu, Suzan. “Eskiçağ’ın Korkulu Rüyası: Cüzzam”. Tarihsel Süreçte Anadolu’da Cüzzam. Ed. Fevzi Çakmak, Şükran Köse, Çağrı Büke, Eren Akçiçek. Ankara: Gece Kitaplığı. 2018. 53-66.
• Anohin, A. V. Altay Şamanlığına Ait Materyaller. Çev. Zekeriya Karadavut ve Jannet Meyermanova. Konya: Kömen Yayınları, 2006.
• Arıkoğlu, Ekrem. Örnekli Hakasça-Türkçe Sözlük. Ankara: Akçağ Yayınları, 2005.
• Atalay, Besim. Divanü Lûgat-it-Türk Dizini. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1986.
• Atnur, Gülhan. “Tatar Halk Anlatılarında Şüreli Tipi”. Millî Folklor 73 (2007): 26-30.
• Atnur, Gülhan. “Anadolu, Tatar (Kazan) ve Başkurt Türklerinin Masallarında İnsan Yeme (Yamyamlık) Motifi”. Karadeniz 9 (2011): 132-151.
• Bapaeva, Janyl M. Tuva Şamanizmi. Konya: Kömen Yayınları, 2013.
• Baskakov, A. N., Golubeva, N. P., Kamileva A. A., Lyubimov, K. M., Salimzyanova, F. A. ve Yusipova, R. R. Büyük Türkçe-Rusça Sözlük. İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yayınları, 1994.
• Bayat, Ali Haydar. Tıp Tarihi. İstanbul: Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği, 2010.
• Bayat, Fuzuli. Türk Mitolojik Sistemi 2 (Kutsal Dişi-Mitolojik Ana, Umay Paradigmasında İlkel Mitolojik Kategoriler-İyeler ve Demonoloji). İstanbul: Ötüken Yayınları, 2007.
• Beydili, Celal. Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük. Çev. Eren Ercan. Ankara Yurt Kitap-Yayın, 2004.
• Black, Jeremy ve Green, Anthony. Mezopotamya Mitolojisi Sözlüğü (Tanrılar, İfritler, Semboller). İstanbul: Aram Yayıncılık, 2003.
• Boratav, P. Naili. 100 Soruda Türk Folkloru (İnanışlar, Töre ve Törenler, Oyunlar). İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1984.
• Buluç, Sadettin. “Şaman Maddesi”. İslam Ansiklopedisi. 11. Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi. 1979. 310-335.
• Caferoğlu, Ahmet. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1968.
• Çavdar, Ayşenur. “Günümüz Türk Halk Hekimliğinde İslâm Öncesi Türk Tıbbının İzleri”. I. Türk Tıp Tarihi Kongresi Bildirileri (İstanbul-17-19 Şubat 1988). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. 1992. 309-313.
• Dinçer, Ferruh (1969). “Hastalık Adlarının Halk Dilindeki Türkçe Karşılıkları”. Türk Dili Dergisi XX 211 (1969): 60-63.
• Duvarcı, Ayşe. “Türklerde Tabiat Üstü Varlıklar ve Bunlarla İlgili Kabuller, İnanmalar, Uygulamalar”. Bilig, Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi 32 (2005): 125-144.
• Ersöz, Serpil. “Türkçede Göçüşme: Tanım ve Tasnif”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi (TEKE) 4 (2018): 2189-2203.
• Eyüpoğlu, İsmet Zeki. Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü. İstanbul: Sosyal Yayınlar, 1991.
• Ganiyev, Fuat, Ahmet’yanov, Rifkat ve Açıkgöz, Halil. Tatarca-Türkçe Sözlük. Moskova-Kazan: İnsan Yayınevi, 1997.
• Gültekin, Mustafa. Tataristan Masalları Üzerinde Bir Araştırma. Yayımlanmamış Doktora Tezi. İzmir: Ege Üniversitesi, 2010.
• Güzel, Sinan. “Konstantin İvanov’un Şiirlerinde “Bitmeyen Mücadele”: İyi-Kötü Çatışması”. Türkbilig 30 (2015): 137-150.
• İnan, Abdülkadir. Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1986.
• İnan, Abdülkadir. Makaleler ve İncelemeler. 2. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1991.
• İnan, Abdülkadir. Makaleler ve İncelemeler. 1. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1998.
• İnayet, Alimcan. Türk Dünyası Efsane ve Masallarında Bir Dev Tipi: Yalmavuz/Celmoğuz. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2010.
• Kalafat, Yaşar ve İlyas Kamalov. “Tatar Efsaneleri”. Karadeniz Araştırmaları 6 (2005): 52-77.
• Kaşgarlı Mahmut. Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi. Çev. Besim Atalay. 1. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1985a.
• Kaşgarlı Mahmut. Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi. Çev. Besim Atalay. 2. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1985b.
• Kaşgarlı Mahmut. Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi. Çev. Besim Atalay. 3. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1985c.
• KB. Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1991.
• Kenesbayoğlu, İ. K., Ahmedoğlu, F. Ş., Bolganbayoğlu, E., Canuzakoğlu, T., Çerkeş, G., Cubanoğlu, E., İmambayoğlu, A., Mahmudoğlu, A., Musaldayoğlu, E. ve Nurgaziyma, D. Kazak Türkçesi Sözlüğü. Çev. Hasan Oraltay, Nuri Yüce, Saadet Pınar. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayını, 1984.
• Küçük, Abdurrahman, Tümer, G. ve Küçük, M. A. Dinler Tarihi. Ankara: Berikan Yayınevi, 2009.
• Manov, Atanas. Gagauzlar (Hıristiyan Türkler). Çev. M. Türker Acaroğlu. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2001.
• Okutan, Nükhet. Hakaslarda Atalar Kültü ve Günümüz Hakas Kültürüne Etkileri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, 2016.
• Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar). 2. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1995.
• Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar). 1. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2010
• Öger, Adem ve Yıldız Altın, Kübra. “Uygurlarda Şamanizm’den İslam’a Kötü Ruhların Dönüşümü”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi 7 (2016): 14-25.
• Örnek, S. Veyis. Sivas ve Çevresinde Hayatın Çeşitli Safhalarıyla İlgili Bâtıl İnançların ve Büyüsel İşlemlerin Etnolojik Tetkiki. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1966.
• Örnek, S. Veyis. Türk Halkbilimi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2000.
• Öztek, Zafer. Halk Dilinde Sağlık Deyişleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1992.
• Paasonen, H. Çuvaş Sözlüğü. İstanbul: İbrahim Horoz Basımevi, 1950.Perrin, Michel. Şamanizm. Çev. Bülent Arıbaş. İstanbul: İletişim Yayınları, 2003.
• Tavkul, Ufuk. “Karaçay-Malkar Türkçesinde Hastalık Adları ve Bununla İlgili Bazı Fiiller, Deyimler ve Atasözleri”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi (Prof. Dr. İristay Kuçkartayev’in Anısına) 3 (2016): 111-122.
• TDK. Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. I-XII. Cilt aralığı. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1993.
• TDK. Tarama Sözlüğü. 1-8. Cilt aralığı. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1995.
• Tietze, Andreas. Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı. 1. Cilt (A-E). İstanbul: Simurg, 2002.
• Toparlı, Recep, Vural, Hanifi ve Karaatlı, Recep. Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007.
• Torma, Y. ve Hisamitdinova, F. G. “Geleneksel Başkurt Etiyolojisinde Bazı Hastalık Cinleri”. Çev. Burçak Okkalı. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 26 (2008): 89-92.
• Ulutaş, İsmail. “Metatez Olayı Türkçe’nin Ses Sistemiyle İlgili midir?”. Bilig, Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi 43 (2007): 117-132.
• Uraz, Murat. Türk Mitolojisi. İstanbul: Düşünen Adam Yayınları, 1994.
• Ülkütaşır, M. Şakir. “Alkarısına Dair Halk İnanmaları”. Halkbilgisi Haberleri 95 (1939): 243-246.
• Yıldız, Çetin. Kazan Türklerinin Mitolojisi. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Adıyaman: Adıyaman Üniversitesi, 2017.
• Yıldız, Naciye. “Sibirya Türklerinin Mitoloji ve İnançlarında Kötü Ruhlar”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi 4 (2008): 84-93.
• Zaripova Çetin, Çulpan. “Tatar Türklerinde Mitolojik Varlıklarla İlgili Mitler ve İnanışlar (İyeler ve Yaratıklar)”. Bilig, Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi 43 (2007): 1-32.