Phonetic Analysis of /b-/>/m-/ Change in Turkish Dialects

Yıl 2020, Cilt: 20 Sayı: 1, 59 - 96, 22.06.2020

Ensar Kılıç

Öz

The /b-/>/m-/ change is a frequent phonemic evolution in languages. This change causes the air pressure to be directed towards the epipharynx. This phonemic expansion-based change is known as nasalization in linguistics. The /b-/>/m-/ change is an area that is generally examined superficially in dialectal studies, where comparative studies aren’t done for Turkish dialects. In this article, the /b-/>/m-/ change is evaluated phonologically and anatomically with the help of the lexical sample group. Also the assimilations and phonemic tendencies impressing the /b-/ in Turkish was discussed by using the studies on the nasalance values. This change is caused by five phonological triggers, as well as phono-semantic avoidance. In the study, fundamental phonemic triggers in Turkish dialects of this change were determined as /(ḍ>) y, ġ, g, (ş>ʝ>) j, ḳ, k, l, m, n, ŋ, ń, r, z/. Also, the phonemes that trigger this voice change most are /n, ŋ, ń/.

Anahtar Kelimeler

phonemic development of /b-/>/m-/, nasalisation, labial consonants, phono-semantics avoidance, formant mismatch

Türk Lehçelerindeki /b-/>/m-/ Değişmesinin Fonetik Açıdan İncelenmesi

Öz

Muhtelif sebepleri olan /b-/>/m-/ değişimi, dünya dillerinde sık yaşanan bir ses hadisesidir. Sonuçları itibarıyla hava basıncının burun kanalına yönelmesiyle oluşan bu hadise, dil bilimi literatüründeki genizsilleşme ve burun uyumu gibi kavramlarla ifade edilen fonolojik genişlemenin içerisinde değerlendirilmektedir. /b-/>/m-/ gelişimi, lehçe çalışmalarında genellikle yüzeysel olarak incelenen, Türk lehçeleri için karşılaştırmalı ve kapsayıcı çalışmaların yapılmadığı bir alandır. İşte bu makalede /b-/>/m-/ değişimi, fonolojik ve anatomik açıdan değerlendirilmiş; oluşturulan ortak kelime örnekleminin de yardımıyla değişimin lehçelerdeki fonemik eğilimleri saptanmıştır. Ayrıca fonemlerin burunsallık değerleri üzerine yapılan çalışmalardan yararlanılarak /b-/ sesiyle diğer seslerin analojik etkileşimi tartışılmıştır. Çalışmada, bu değişime ait Türk lehçelerindeki temel etkileşim ses birimleri /(ḍ>) y, ġ, g, (ş>ʝ>) j, ḳ, k, l, m, n, ŋ, ń, r, z/ olarak tespit edilmiştir. Değişimi tetikleyen beş fonolojik nedenin yanında, semantik kaçınmanın da /b-/>/m-/ değişimi üzerinde etkili olduğu belirlenmiş; etkileşim seslerinden /n, ŋ, ń/ fonemlerinin bu ses hadisesine neden olan en güçlü belirleyiciler olduğu ortaya koyulmuştur.

Anahtar Kelimeler

/b-/>/m-/ değişimi, genizsilleşme, dudak ünsüzleri, fonosemantik kaçınma, formant uyumsuzluğu

Kaynakça

• Akalın, Ş. H. vd. (2011). Büyük Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Akın, C. (2011). Kırgız Türkçesinde Alıntı Kelimelerdeki Ses Değişmeleri. Turkish Studies, 6/1, 621-635.
• Arıkoğlu, E. & Kuular, K. (2003). Tuva Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Aripov, M.; Norov, A. & Abdurakhmonova, N. (2019). Composing Modification of the Uzbek Phonetic Alphabet Based on International Phonetic Alphabet. International Journal of Advanced Manufacturing Technology, 6, 10731-10735.
• Atıcı, A. (2015). Sungur Türkçesi Ses ve Şekil Bilgisi. Konya: Eğitim.
• Atkinson, Q. (2011). Phonemic Diversity Supports a Serial Founder Effect Model of Language Expansion from Africa. Science, 332 (6027), 346-349.
• Atmaca, E. (2012). Kazak Türkçesinin Söz Varlığındaki Rusça Alıntılar ve Ses Değişmeleri. Turkish Studies, 7/3, 275-298.
• Bayniyazov, A.; Bayniyazova, J. & Koç, K. (2019). Türkiye Türkçesi-Kazak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Begmetov, Z.; Madvaliyev, A.; Mahkamov, N.; Mirzayev, T.; Toxliyev, N.; Umarov, Z.; Hudoyberganova, D. & Hocıyev, A. (2006-2008). Özbek Tilining İzåhli Luğäti. Özbekistan Respublikasi Fanlar Akademiyasi Alişer Navaiy Namidagi Til va Adabiyat İnstitüti, Özbekistan Milliy Ensiklopediyasi Davlat İlmiy Naşriyati.
• Boer, B. (2001). The Origins of Vowel Systems. Studies in the Evolution of Language, 1, Oxford University Press.
• Brown, S. (2017). The Distribution of Phoneme Inventory and Language Evolution. Cultural Anthropology and Ethnosemiotics, 3, 22-34.
• Caferoğlu, A. (2015). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ceylan, E. (1997). Çuvaşça Çok Zamanlı Ses Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: Calerendon.
• --------------- (2017). Türkçe-Moğolca Çalışmaları. Çev. Fatma Kömürcü, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Crystal, D. (2018). Dilin Kısa Tarihi. Çev. Tufan Göbekçin, İstanbul: Alfa.
• Cohn, A. (1993). Nasalisation in English: Phonology or Phonetics. Phonology, 10 (1), 43-81.
• Çatal, A. (2012). Kıbrıs Türk Ağızları. Yüksek Lisans Tezi. Doğu Akdeniz Üniversitesi, Gazimağusa.
• Dağlı, H. (2019). Türk Lehçelerinde İnsan Anatomisi ve Fizyolojisine Bağlı Terimlerin Fonetik Değişkeleri Üzerine. International Social Sciences Studies Journal, 5, 34, 2200-2222.
• Daşdemir, M. (2008). Anadolu Ağızlarında Çekimli Yapılarda Ortaya Çıkan /+En/ Eki ve Buna Bağlı Ses Değişmeleri. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 36, 1-16.
• Deshpande, O.; Batzoglou, S. ; Feldman, M. & Cavalli-Sforza, L. (2008). A Serial Founder Effect Model for Human Settlement out of Africa. Biological Sciences, 276, 291-300.
• Dwyer, A. (2007). Salar: A Study in Inner Asian Language Contact Processes Part I: Phonology. Turcologica, 37 (I), Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Dybo, A.; Chumakaev, A. E.; Mayzina, A. N.; Ozonova, A. A. & Almadakova, N. D. (2015). Russko-Altayskiy Slovar'. Gorno-Altaysk: Nauchno-Issledovatel'skiy Institut.
• Eckmann, J. (1988). Çağatayca, Tarihî Türk Şiveleri. Ed. Mehmet Akalın, 2. Baskı, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 211-245.
• Ege, P. (2010). Türkçe’deki Ünsüzlerin Edinimi: Bir Norm Çalışması. Türk Psikoloji Dergisi, 25 (65), 16-34.
• Elcan, A. (2017). Altay Türkçesinin Ayırt Edici Ses Bilgisi Özellikleri. Karadeniz, 15, 117-129.
• Emes, Y.; Aybar, B. & Yalçın, S. (2011). On the Evolution of Human Jaws and Teeth: A Review. Bulletin of the International Association for Paleodontology, 5 (1), 37-47.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ercilasun, A. B.; Aliyev, A.; Şayhulov, A.; Kajıbek, E. Z.; Ulu, K. K.; Yusuf, B.; Göklenov, C.; Mahpir, V. U. & Çeçenov, A. (1991). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü. 2 Cilt, Ankara: Kültür Bakanlığı.
• -------------------- & Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşkarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk: Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro.
• Ergin, M. (2008). Türk Dil Bilgisi. Ankara: Bayrak.
• Erkan, M. (2015). Kırım Tatar Türkçesi Grameri ve Türkiye Türkçesi Grameri Arasında Bir Karşılaştırma Denemesi. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 8, 37, 112-129.
• Erol-Balaban, M. (2018). Hızlı Üst Çene Genişletmesinin Nazometrik Sesler Üzerindeki Etkisinin İncelenmesi. Uzmanlık Tezi. Selçuklu Üniversitesi, Konya.
• Gabain, A. V. (2007). Eski Türkçenin Grameri. Çev. Mehmet Akalın, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Grijzenhout, Janet (2011). Consonant Mutation. The Blackwell Companion to phonology, Ed. Marc van Oostendorp, Colin J. Ewen, Elizabeth Hume, Keren Rice, West Sussex: Blackwell Publishing, 1537-1558.
• Golding-Kushner, K. & Shprintzen, R. (2011). Velo-cardio-facial Syndrome. Treatment of Communication Disorders. C. 2, Oxford: Plural Publishing.
• Gulcalı, Z. (2017). Sarı Uygurcadaki Ses Değişmeleri Üzerine. Türk Dünyası, 4, 121-158.
• Güldemir, O. (2014). Orta Asya’dan Cumhuriyet Dönemine Türk Mutfağındaki Yemeklerin Değişimi: Yazılı Kaynaklar Üzerinden Bir Değerlendirme. VII. Lisansüstü Turizm Öğrencileri Araştırma Kongresi (basılı bildiri metni), 346-358.
• Gülensoy, Tuncer (2011). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Gülsevin, G. (2002). Uşak İli Ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• --------------- (2013). Ses Bilgisinde ‘Çevre Şartı’ Kavramı ve Ağız İncelemelerindeki Önemi. Turkish Studies, 8/9, 49-62.
• Gülsevin, S. (2013). Karay Türkçesinin Kendine Has Özellikleri ve Türk Lehçeleri Arasındaki Yeri. Karadeniz Araştırmaları, 36, 207-222.
• Gürsoy-Naskali, E. & Duranlı, M. (1999). Altayca-Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ------------------------ , Butanayev, V.; İsina, A.; Şahin, L.; Koç, A. (2007). Hakasça-Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Kaiser, E. (2014). Nasal Spreading in Paraguayan Guarani: Introducing Long-distance Continuous Spreading. Amerindia.
• Kasapoğlu-Çengel, H. (2004). Fü-yu Kırgızcasının Ses Özellikleri. Türkbilig, 7, 87-100.
• Kılıç, M. A. (2018). Türkçedeki Burun Ünsüzlerinin Akustik Özellikleri. Turkish Studies, 13 (12), 259-271.
• Kireççi, M. A. & Tezcan, S. (2015). Kırım’ın Kısa Tarihi. Ankara: SFN.
• Kirişçioğlu, F. (1999). Saha (Yakut) Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Kocasavaş, Y. (2004). Türkçede Şahıs Zamirleri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Koç, K.; Bayniyazov, A. & Başkapan, V. (2019). Kazak Türkçesi-Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Korkmaz, Z. (1995). Türk Dili Üzerine Araştırmalar I. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• --------------- (2007). Anadolu ve Rumeli Ağızlarının Dayandığı Temeller. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 55 (2007/1) , 87-110.
• ---------------- (2017). Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Kummer, Ann (2006). Resonance Disorders and Nasal Emissions Evaluation and Treatment Using ‘Low Tech’ and ‘No Tech’ Procedures. ASHA Leader, 11(2), 4-26.
• Kurt, B. & Demir, N. (2016). Gagauz Öğrencilerin Türkiye Türkçesi Konuşma Becerisinin Değerlendirilmesi. Türk Eğitim Bilimleri Dergisi, 14 (2), 69-88.
• Lessing, F. (2003). Moğolca-Türkçe Sözlük 1-2. Çev: Günay Karaağaç, 2 Cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Liberman, A.; Cooper, F.; Shankweiler, D. & Studdert-Kennedy, M. (1967). Perception of the Speech Code. Psychological Review, 74 (6), 431-61.
• Macchiarelli, R. & Bondioli, L. (1986). “Post-pleistocene Reductions in Human Dental Structure: A Reappraisal in Terms of Increasing Population Density”. Human Evolution, 1, 405–417.
• Malkoç, E. (2018). Divânu Lûgati't-Türk ile Hakas Türkçesinin Karşılaştırmalı Söz Varlığı. Yüksek Lisans Tezi. Ardahan Üniversitesi.
• Necip, E. N. (2016). Uyghurche-Türkche Lughet. Çev. İklik Kurban, Şangay.
• Mansuroğlu, M. (1988).Eski Osmanlıca, Tarihî Türk Şiveleri. Ed. Mehmet Akalın, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 247-276.
• Orucov, Ə.; Abdullayev, B. & Rəhimzadə, N. (2006). Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti, 4 Cilt, Bakı: Şərk-Qərb.
• Özcan, A. O. & Özcan, F. (2014). Türk Çocuklarının Ses Gelişim Özellikleri ve İlk Okuma Yazma Öğrenme". İstanbul Gelişim Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1 (2), 67-86.
• Özdemir, H. (2015). Nazal Ünlü ve Zamir N’si Üzerine. Sobider, 4, 130-139.
• Özeren, M. (2008). Kırgız Türkçesinde Ünsüzler ve Ünsüz Olayları. Yüksek Lisans Tezi. Fırat Üniversitesi, Elazığ.
• Özkan, N. (1996). Gagavuz Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Paasonen, H. (1950). Çuvaş Sözlüğü. İstanbul: İsmail Horoz.
• Sağır, M. (1995). Erzincan ve Yöresi Ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Saraç, E. T. (2010). Türkçe Fonemlerin Ünlü-Ünsüz Kombinasyonlarında Nazalite Değerlendirmesi. Yüksek Lisans Tezi. Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Shaw, R. B. (2014). Kâşgar ve Yarkend Ağzı Sözlüğü. Çev. Fikret Yıldırım, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Stuart, K.; Quanlin, M. A.; Wanxiang, M. A. & Zhicheng, M. A. (1993). Salar Language Materials. Sino-Platonic Papers.
• Serebrennikov, B. & Gadjieva, N. Z. (2011). Türk Yazı Dillerinin Karşılaştırmalı Tarihî Grameri. Çev. Tevfik Hacıev, Mustafa Öner, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Sultanzade, V. (2016). Bir Daha Zamir N’sinin Kökeni ve Nazal Ünlü Hakkında. Dil Araştırmaları, 18 (Bahar), 7-16.
• Şayli, Ö. & Arslan, L. (2003). Türkçe'deki Seslerin Süre Özellikleri". Dilbilim Araştırmaları, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi, 15-26.
• Tekin, T. (1988). Volga Bulgar Kitabeleri ve Volga Bulgarcası. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• ----------- (1995). Türkoloji Eleştirileri. Dil ve Edebiyat Dizisi, Ankara: Simurg.
• ------------; Ölmez, M.; Ceylan, E.; Ölmez, Z.; Eker, S. (1995). Türkmence-Türkçe Sözlük. Simurg: Ankara.
• ------------ (2013). Türkçe İlgi Hâli Ekinin Kökeni Üzerine. Çev. Gökçen Bilgin, Dil Araştırmaları, 13, 158-162.
• ------------ (2016). Orhon Türkçesi Grameri. Türk Dil Kurumu, Ankara.
• Tolkun, S. (2015). Türk Dünyası Ortak Türküleri 3: Karakaş. Prof. Dr. Özkul Çobanoğlu Armağanı, 403-425.
• --------- (2019). Türkçede Nadir Görülen Bir Kelime Türetme Yolu: Eklerin Kelimeleşmesi. X. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildiri Kitabı, 1596-1610.
• Tor, G. (2011). Anadolu Ağızlarında Yavru Adları. 38. ICANAS, 4, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, 1749- 1829.
• Tosun, İ. (2018). Tekirdağ Merkez İlçe Ağzında Alıntı Kelimeler. Diyalektolog, 19, 77-103.
• Vardarlı, E.; Ülkütaşır, Ş. & Ün, A. (1965). Türkiye'de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu, web: https://sozluk.gov.tr/ (27.03.2020).
• ------------- (1997). Derleme Sözlüğü. 12 Cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Vasiliev, Y. (1995). Türkçe-Sahaca (Yakutça) Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Walker, R. (2000). Yaka Nasal Harmony: Spreading or Segmental Correspondence?. Proceedings of the Twenty-Sixth Annual Meeting of the Berkeley Linguistics Society, General Session and Parasession on Aspect, 321-332.
• ------------- (2011). Nasal Harmony. Ed. Marc van Oostendorp, Colin J. Ewen, Elizabeth Hume, Keren Rice, West Sussex: Blackwell Publishing, 1-28.
• Yıldız, H. (2016). Eski Türk Runik Yazısında [NY] Ligatürünün Kökeni ve /ń/ Sesi Üzerine. III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu (Bildiri Kitabı) I, Bakü, 303-308.
• Yıldız, O. (2017). Mirza Cihânşâh Hakîkî'nin Dili Üzerine Notlar. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 17/2, 193-212.
• Yudahin, K. (2011). Kırgız Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Yusupova, N. (2018). Türkçe-Özbekçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Zieme, P. (1997). Silk and Wad in Old Turkish Terminology. Türk Dilleri Araştırmaları, 7, 149-155.
• Zimmer, K. & Orgun, O. (1999). Turkish. Handbook of the International Phonetic Association: A Guide to the Use of the International Phonetic Alphabet, Cambridge: Cambridge University Press, 154–158.