Karaçay-Malkar Türkçesinde Kalıplaşma Örnekleri: Sözlükselleşmiş Cümleler ve Sözcük Grupları

Yıl 2021, Cilt: 21 Sayı: 1, 133 - 150, 18.06.2021

Esra Gül Keskin

Öz

Bir dilin sözlüğü, o dile ait olan temel sözcükler ve atasözü, deyim, birleşik sözcük, ikileme ve kalıp söz gibi unsurlardan oluşur. Dil, başlangıcından bu yana temel sözcüklerini üretmekle birlikte dili konuşan toplumun kültürünü yansıtan birtakım ifadeleri bünyesine katar. Bunu yaparken asıl sözcük üretme yönteminin dışında başka yöntemlere başvurabilir. Türkçe, asıl sözcük yapma yolu olan “türetme” dışında “kalıplaşma” yönteminden yararlanır. Kalıplaşma; çekim eklerinin, sözcük gruplarının ve cümlelerin kendi görevleri dışında yeni anlamlar kazanmasıdır. Çekim ekleri kendi işlevlerini kaybederek bir yapım eki gibi sözcük türetir. Bu olay “ek kalıplaşması” olarak adlandırılır. Bazen de sözcük grupları ve cümleler dilin gelişim süreci içerisinde bazı aşamalardan geçerek kalıplaşır ve sözlük unsuru hâline gelir. Genellikle sözcük grubu ve cümle kalıplaşmaları sonucunda o dile ait atasözü, deyim, birleşik sözcük, ikileme ve kalıp söz gibi ifadeler ortaya çıkar. Örneğin Türkiye Türkçesinde bir cümle yapısında olan “iyi saatte olsunlar” zamanla cümle olma özelliğini kaybederek “cinler, periler” anlamında bir kalıp söz özelliği kazanmış ve sözlük birimi hâlini almıştır.
Kuzeybatı (Kıpçak) grubu Türk lehçelerinden olan Karaçay-Malkar Türkçesinde kalıplaşma yoluyla söz varlığına dâhil olmuş unsurlar bulunmaktadır. Bu çalışmada Karaçay-Malkar Türkçesinde cümlelerin ve sözcük gruplarının kalıplaşmasıyla artık birer sözlük unsuru olan deyim, birleşik sözcük ve kalıp söz örnekleri ortaya konmuştur. Karaçay-Malkar Türkçesindeki “ek kalıplaşması” örnekleriyle atasözü ve ikileme örneklerine değinilmemiştir.

Anahtar Kelimeler

Karaçay-Malkar Türkçesi, kalıplaşma, sözlükselleşme, sözcük grupları, cümle

Kaynakça

• Baskakov, N. A. (1966). Karaçay-Malkar Tilni Grammatikası. Nalçik: Kabartı-Malkar Kitab Basma.
• Brinton, L. J. & Traugott, E. C. (2005). Lexicalisation and Language Change. Cambridge: Cambridge University.
• Durrant, P. (2016). “Formulaicity Within Turkish Words”. Mersin Üniversitesi Dil ve Edebiyat Dergisi, C. 13, S. 2, s. 35-52.
• Gökdayı, H. (2019). “Türkiye Türkçesinde Kalıplaşma”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C: 12, S. 68, s. 168-176.
• Karaağaç, G. (2013). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Nevruz, Y. (1991). Karaçay-Malkar Türkçesinden Türkiye Türkçesine Açıklamalı Büyük Sözlük (KMT-TTS).
• Öztürk, D. (2018). Türkiye Türkçesinde Anlamca Kaynaşmış-Deyimleşmiş Birleşik Fiiller. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Sarı, İ. (2015). Türkçede Ekleme Dışı Sözcük Yapımı ve Sözlükselleşme. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
• Tavkul, U. (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu (KMTS).
• Tavkul, U. (2007). “Karaçay-Malkar Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri (Ed. Ahmet Bican Ercilasun). Ankara: Akçağ, s. 883-938.
• Wray, A. (2002). Formulaic Language and the Lexicon. Cambridge: Cambridge University.