Fonksiyonel Dini Bir Kurum Olarak Mescitler "Azerbaycan Örneği"

Yıl 2023, Cilt: 23 Sayı: 2, 469 - 501, 22.12.2023

Cengiz Mürsel

https://doi.org/10.32449/egetdid.1290646

Öz

Azerbaycan coğrafyası, İslam’la teması başladığı andan itibaren mescitler aracılığıyla İslam’ın yayılması ve halk arasında benimsenmesi sürecine önemli katkılarda bulunmuştur. Bu mescitler, sadece ibadet yerleri olarak kullanılmakla kalmamış, aynı zamanda İslamî değerlerin toplum içinde yaygınlaştırılması ve temel dini eğitimin verilmesi gibi işlevleri üstlenmiştir. Yerleşim bölgelerine ve savunma kalelerine inşa edilen bu mescitler, çok yönlü kullanımlarıyla birlikte, ilim ve ibadet merkezleri haline gelmiştir. Bu bağlamda mescitler, Azerbaycan halkına Kuran-ı Kerim’i okuma ve İslam dini hakkında temel dini bilgileri öğrenme fırsatı sunarak ciddi bir katkı sağlamıştır. Şehirlerdeki mescitlerin sayısının artması, bu bölgelerin ilim, irfan ve medeniyet açısından zenginleştiğinin bir göstergesi olarak kabul edilmiştir. Mescitler ve çevresindeki ilim ocakları, Azerbaycan coğrafyasında yetişen ilim insanlarının eğitim ve gelişiminde önemli bir rol oynamıştır. Bu çalışma, Azerbaycan’da İslam’ın yayılmasının tarihsel sürecini ve bu süreçte mescitlerin din/dini eğitim-öğretim alanındaki işlevlerini ve önemini incelemektedir. Aynı zamanda mescit merkezli din eğitim hizmetlerinin toplumsal katkılarını değerlendirmektedir. Çalışmada, bölgenin İslam’la tanışması ve mescitlerin bu süreçteki rolü, Çarlık Rusya ve Sovyet Rusya dönemlerindeki mescit merkezli din hizmetleri ele alınmaktadır. Ayrıca çalışmada, Azerbaycan’ın bağımsızlık sonrası dönemde devletin dini mabetlerle ilgili aldığı kararları ve mescitlerin iç ve dış hizmetleri açıklanmaktadır. Bu bağlamda, çalışma Azerbaycan’da tarih boyunca devam eden mescit eğitiminin bağımsızlık öncesi ve sonrası dönemlerini karşılaştırarak, literatürdeki boşluğu doldurmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan, Mescit, İlim, Bağımsızlık, Çarlık, Sovyet Rusya’sı

Masjids as a Functional Religious Institution “The Case of Azerbaijan”

Öz

Since the beginning of its contact with Islam, the geography of Azerbaijan has made significant contributions to the spread of Islam and the adoption of Islam among the people through masjids. These masjids were not only used as places of worship, but also undertook functions such as spreading Islamic values in the society and providing basic religious education. These masjids, built in residential areas and defensive fortresses, have become centres of knowledge and worship with their versatile use. In this context, masjids have made a significant contribution by providing the people of Azerbaijan with the opportunity to read the Holy Quran and learn basic religious knowledge about Islam. The increase in the number of masjids in the cities was accepted as an indicator of the enrichment of these regions in terms of knowledge, wisdom and civilisation. Masjids and the centres of knowledge around them played an important role in the education and development of the scholars who grew up in Azerbaijan. This study examines the historical process of the spread of Islam in Azerbaijan and the functions and importance of masjids in the field of religious education and training in this process. It also evaluates the social contributions of masjid-centred religious education services. In the study, the introduction of the region to Islam and the role of masjids in this process, masjid-centred religious services in Tsarist Russia and Soviet Russia periods are discussed. In addition, the study explains the decisions taken by the state in the post-independence period of Azerbaijan regarding religious sanctuaries and the internal and external services of masjids. In this context, the study aims to fill the gap in the literature by comparing the pre- and post-independence periods of masjid education in Azerbaijan.

Anahtar Kelimeler

Azerbaijan, Masjid, Science, Independence, Tsarist, Soviet Russia

Kaynakça

• Abbasov, N. (2009). Muasır şeraitte Azerbaycan devletinin medeniyet siyaseti ve manevi değerlerin inkişaf amilleri. Qrifli.
• Açıkgözoğlu, M. (1977). İslam devletleri tarihi (2. bs). Yeni Asya.
• Adıgüzel, S. (2206). Sovyet Birliğinin Azerbaycan’da Uyguladığı Dil ve Edebiyat Politikaları. Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 36, 27-32.
• Albayrak, H. (1998). Azerbaycan’da Din”, Türk dünyasının Dini Meseleleri (Kutlu Doğum haftası. TDV.
• Alişova, N. (2011). Milli-Manevi değerlerin kütüphanelerin rolü. Azerbaycan Respublikası Medeniyet ve Turizm Nazırlığı.
• Aliyev, H. (2008). Müstegilliyimiz ebedidir. Azer.
• Aliyev, İ. (1993). Azerbaycan tarihi. İlim.
• Aslan, Y. (1990a). Bugün Azerbaycan’da pantürkizm ve panislamizm. Baysan.
• Aslan, Y. (1990b). Can Azerbaycan (Karabağ’da talan var) (B. Atsız, Ed.). ÖK Sosyal ve Stratejik Araştırmalar serisi;2.
• Aşurbeyli, S. (1997). Şirvanşahlar devleti. Azerbaycan Devlet.
• Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasa. (1994). Azer.
• Azerbaycan Cumhuriyet’i dînî kurumlarla iş üzüre devlet komitesi, Bülleten (1-2). (2001).
• Babaşlı, M. (2007). Çarlık Rusya’sı Döneminden Günümüze Azerbaycan’da Din-Devlet İlişkileri, Uluslararası Türk Dünyasının İslamiyet’e Katkıları Sempozyumu, 217-224.
• Baltacı, C. (2016). İslam medeniyeti tarihi (6. bs). M.Ü. İlahiyat Fakültesi.
• Baykara, H. (1966). Azerbaycan’da yenileşme hareketleri xıx yüzyıl. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Bayraktar, M. F. (1999). Yaygın Eğitimde Din Öğretimi. Türkiye’de Din Eğitimi ve Öğretimi Sempozyumu(İzmir 4-6 Aralık 1998 Sempozyumu), 330-350.
• Belâzurî, (1987). Fütûhu’l-buldân. Darü’l-maarif.
• Bennigsen, A. ve Quelquejey, C. L. (1994). Step’de ezan sesleri. İrfan.
• Bennigsen, A. ve Uimbus, E. (1986). Sovvet imperyasının müselmanları. İndiana Üniversitesi
• Benningsen, A. ve Wimbush, S. E. (1995). Sultan Galiyev ve Sovyetler birliğinde milli komünizm, Anahtar Kitaplar.
• Bünyadov, Z. M. (1991). Diyanet İşleri Ansiklopedisi. İçinde Azerbaycan (C. 7, ss. 317-322). TDV.
• Bünyadov, Z. M. (2007). Azerbaycan vıı-ıx asırlarda. Qarb -Şark.
• Bünyadov, Z. ve Yusifov, Y. B. (2005). Azerbaycan tarihi: En kadim zamanlardan xx asradek, C. II. Çırag.
• Celilov, M. (1982). İlmi-Texniki ingilab ve ateist dünya görüşü. Azerbaycan Devlet.
• Çelebi, A. (1976). İslâm’da eğitim öğretim tarihi (A. Yardım, Çev.). Damla.
• Dağ, M. ve Öymen, H. R. (1974). İslam eğitim tarihi. Milli Eğitim.
• D’Encausse, H. C. (1992). Sovyetlerde müslümanlar. Ağaç. Dini İtikat hakkında Azerbaycan Respublikası’nın yasası, (2017). Nurlan.
• Dubrovin, N. F. (1866). Zakavkaze ot 1803-1806 goda. Meda Departmanı.
• Ebilova, Z. (2010). Azerbaycan’ın İşgalinden Sonra Rusya’nın İslam’a Münasebeti. ”, Devlet ve Din İctimai Fikir Toplusu, 18(4), 120-130.
• Ehedov, A. (1991). Azerbaycanda din ve dini tesisatlar. Azerbaycan Dövlet.
• Ehedov, A. (2005). Azerbaycan’da İslamın modernleştirilmesi. Azerbaycan Dövlet.
• El-Fellah, A. A. (2007). Heyder Aliyev ve milli menevi deyerler. Qismet.
• Eyvazova, S. (2007). Hümanizm ve hayırhaklık missiyası. Nurlan.
• Fayda, M. (1990). Allahın kılıcı Halid İbn Velid. Çağ.
• Fayda, M. (1998). Hülafâ-yi Râşidî. İçinde Hülafâ-yi Râşidî (1. bs, C. 18, ss. 324-338). DİA.
• Fetullayev, Ş. ve Fiqarov. (2006). Azerbaycan’ın Qadim Mescitleri. Dövlet ve Din İçtimai Fikir Toplusu, 110-120.
• Geniyev, S. ve İsmayılova, M. (1999). Şamahı mektebleri maarif fedaileri. Ozan.
• Gökgöl, C. (1958). Komünist Rusya ve müslümanlar. Mücahit.
• Göyüşov, A. (2008). Azerbaycan’da Sovyet Hâkimiyetinin İslam’a Münasibette Yürüttüğü Devlet Siyaseti”. Dövlet ve Din İctimai Fikir Toplusu, 1-15.
• Hasanov, B. (2011). Azerbaycan’da din sovyetlerden bağımsızlığa hafıza dönüşümleri. İSAM.
• Heyet. (1966). Rusya’da İslâmiyet’in bugünkü durumu, Doğan Güneş.
• Heyet. (1981). Atatürk’ün 100. doğum yılında, Türkiye 1. Din eğitimi semineri. Gelişim.
• Heyet. (1989a). Doğuştan günümüze büyük İslam tarihi (C. 14). Çağ.
• Heyet. (2007). Azerbaycan tarihi (C. 2). Elm.
• Hüseyinli, R. (1996). Azerbaycan ruhaniyi XYIII sonu- XIX yüzyılın ortalarında. Azer.
• İsmayılov, M. (1993). Azerbaycan tarihi. Azerbaycan Devlet.
• Kalankatlı, M. (2006). Alban Tarihi (Son Hunlar/Hazarlar, Ermeniler/Terekemeler (Bünyadov. Z. ve Y. Gedikli, Çev.). Selenge.
• Kartal, M. (1971). Komünizmin din politikası. Altınoluk.
• Kazıcı, Z. (2015). İslâm medeniyeti ve müesseseleri tarihi (15. bs). M.Ü. İlahiyat Fakültesi.
• Kenan, A. (2001). XX asırda repressiyalara maruz kalanlar. Azer. Kerimov, İ. (1997). Özbekistan 21.yüzyılın eşiğinde, (Komisyon, Çev.). Bilig (Ahmet Yesevi Üniversitesi).
• Komisyon. (2006). Azerbaycan dilinin izahlı sözlüğü (C. 3, s. 350). Şerk-Garp.
• Lapıdus, I. M. (1996). Modernizme geçiş sürecinde İslam dünyası, (İ. S. Üstün, Çev.). Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı.
• Mammadov, Z. (2006). Azerbaycan felsefesi tarihi. Şark-Karb.
• Maqaramov, Ş. A. (2007). Daqestan i Şirvan v VI-XVI vv (ekonomiçeskie politiçeskie i kulıturnıe bzaimootnoşeniya).(y.y)
• Memmedov, S. (2007). Azerbaycan Tarihi. Çaşıoğlu.
• Merdanov, M. (2011). Azerbaycan tahsil tarihi (C. 1). Tehsil.
• Meşedihanım, N. (1992). Azerbaycan’da pirler. Azerbaycan Devlet.
• Monteil, V. ve Çamdereli, M. (1992). Sovyet müslümanları, Pınar.
• Mürsel, C. (2021). Çarlık Rusya’sı İktidarının Dini Politikası: Azerbaycan Örneği, Bitlis Eren Üniversitesi, İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 1(2), 51-76.
• Mürsel, C. (2022). Çarlık Rusya’sının Azerbaycan’da İslamî Eğitim Kurumlarına Karşı Uyguladıkları Eğitim Politikası. İçinde İlahiyatta Güncel Araştırmalar (ss. 1-26). Gece Kitaplığı.
• Mürselov, C. ve Koç, B. (2016). Rusya ve Azerbaycan’da Din-Devlet İlişkileri. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4(8), 182-209.
• Numani, Ş. (1986). Bütün yönleriyle Hz. Ömer ve devlet idaresi. Hikmet.
• Nusretoğlu, T. (2017). Azerbaycan da Rus kilsesi ve Rusçuluk faaliyetleri(1828-1905). Ötüken.
• Önkal, A. (2010). Resulullah’ın İslam’a davet metodu (19. bs). Kitap Dünyası.
• Paşazade, Allakşükür. (1991). Kafkaz’ta İslam,tarih ve müasirlik. Azerbaycan Devlet.
• Paşazade, Allakşükür. (2001). İslam’ın Ahlâk Nazariyesi, Prensipleri ve Esas Değerleri. İslam Araştırmaları, İrşat İslam Araştırmaları Merkezi. Pedersen, J. (t.y.). İslam Ansiklopedisi. İçinde Mescit (C. 8). TDV.
• Qafarova, S. ve Gerayzade, E. (2010). Azerbaycan edebiyatı’nın tedrisi tarihi. Ertem Kafkas Eğitim
• Quliyev, V. (2000). Gence-Karabağ, mufassal defteri. Şuşa. Rahman, F. (1992). İslam (M. Aydın, Çev.). Selçuk.
• Resulzade, M. Emin. (1990). Azerbaycan Cumhuriyeti (keyfiyet-i teşekkülü ve şimdiki vaziyeti). Azerbaycan Türkleri Derneği.
• Resulzade, M. Emin. (1991). Asrımızın siyavuşu-çağdaş Azerbaycan edebiyatı—çağdaş Azerbaycan tarihi. Gençlik.
• Sadik, K, ve Kuliyev, S. (2007). 1937 ilin represiya kurbanı büyük Evliya Ağa Mirbağır Ağa. y.y.
• Settarov, M. M. (1967). İslam dini kalıntıları hakkında. Azerbaycan SSR Elmler Akademiyası.
• Sümbül, T. (1990). Azerbaycan dosyası I. Kök.
• Swietochovski, T. (2000). Rusiya ve Azerbaycan, serhedyanı bölge keçid dövründe (L. Mirceferova ve B. Hacıyev, Çev.). Bağlam.
• Swietochowski, T. ve Mert, N. (1988). Müslüman cemaatten ulusal kimliğe Rus Azerbaycan’ı 1905-1920. Bağlam.
• Şamıyeva, H. (2019). Azerbaycan da dini –siyasi herekatlar, (VIII-IX esirler). Xan.
• Şihaliyev, M. A. ve Budakova, Z. İ. (1978). Muasır Azerbaycan dili. Elm. Taberî, (ts). Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk (2. bs, C. 4). Darü’l-maarif.
• Taştan, A. (2001). Azerbaycan’da Sosyal-Kültürel Değişme, Din ve Dinsel Canlanma. Bilig: Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, 25, 1-39.
• Tavkul, U. (2002). Etnik çatışmaların gölgesinde Kafkasya. Ötüken.
• Türk, F. (2009). Azerbaycan ve Orta Asya’da Değişim Sürecinde Ortaya Çıkan Turancı Siyasi Hareketler (1989-2007). Bilig, 51.
• Umud Oğlu, U. V. (2004). Şimali Azerbaycanın Çar Rüsiyası tarafından işgali ve müstemlekeçilik aleyhine mübarize. y.y.
• Velihanlı, N. (1993). Arap hilafeti ve Azerbaycan. Azer.
• Wimbush, S. E. (1984). Sovyet Orta Asyası’nda soysuzlaştırma politikası (Y. Ceylan, Çev.). Orta Doğu Teknik Üniversitesi Asya – Afrika Araştırmaları Grubu.
• Yunusov, A. (2004). Azerbaycan’da İslam. Sulh ve Demokratiya İnstitutu.
• Zeyneloğlu, C. (1931). Şirvanşahlar yurdu. Cumhuriyet Kitaphanesi.
• Ziyayev, H. (2000). Türkistan’da Rus hâkimiyetine karşı mücadele (A. Çelikbay, Çev.). Türk Tarih Kurumu.
• Zülfükarlı, M. (2007). Azerbaycan tarihine yeni bakış. Sabah.