Büyük Selçuklular Devrinde Bağdad’da Fütüvvet Teşkilâtının İhdasına Yönelik Bir Girişim

Yıl 2019, Cilt: 34 Sayı: 1, 123 - 137, 26.07.2019

Nevzat Keleş

https://doi.org/10.18513/egetid.596110

Öz

Fütüvvet, yiğitlik, mertlik, cömertlik ve diğergâmlık
gibi hususiyetler ile bir takım ahlakî vasıflara sahip fetâ veya fityân diye
nitelendirilen gençlerin dünyasını temsil eder. Zamanla sûfîlikle kaynaşarak
tasavvufî bir nitelik kazandı. Bu haliyle Ortaçağ İslâm dünyasının siyasî,
sosyal, ekonomik, dinî ve ilmî hayatında önemli bir yer edindi. XI. yüzyılın
ikinci yarısı itibariyle de İslâm coğrafyasının geniş bir bölümüne hâkim hale
gelen Büyük Selçukluların himayesinde varlığını sürdürmeye devam etti. Büyük Selçuklular
devrinde fütüvvet kültürü, hem fikrî-dinî ve içtimaî-iktisadî cihetleriyle hem
de edebî-yazınsal boyutuyla önemli gelişmeler yaşadı. Nitekim reisü’l-fityân
diye nitelendirilen âyan ve eşraf tabakasına mensup Hasan b. Said el-Menî‘î ve
Ebü’l-Hasan el-İsferâyînî ile fütüvvete dair eserler kaleme alan el-Kuşeyrî ve
Hâce Abdullah el-Ensarî bunun örneklerindendir. Öte yandan fırıncı İbn Resûlî
ve kumaş satıcısı Abdülkadir el-Hâşimî’nin Bağdad’daki fütüvvet yapılanmaları, bu
zamanda fütüvvetin nasıl teşkilatlandığına dair önemli bilgiler sunmaktadır. Bu
bağlamda çalışmamızda 473 (1081) yılındaki Bağdad hadisesi nokta-i nazarında
Büyük Selçukluların ilk dönmelerinde fütüvvet kültürü üzerinde durulacaktır. 

Anahtar Kelimeler

Büyük Selçuklular, Fütüvvet, Fityân, Bağdad

An Attempt for the Establishing of the Futuwwa Organization in Great Seljuks Period in Baghdad

Öz

Futuwwa with
corresponding to represents the world of young people who are characterized as fetā
or fityān with certain qualities such as valour, bravery, generosity and
altruism and some ethical qualities. In time, it merged with sufism and
acquired a mystical character. On that sense, it was an important place in the
political, social, economic, religious and scholarly life of the Middle Ages Islamic
world. As of the second half of the 11th century, it continued to exist under
the patronage of the Great Seljuks, who was dominated over the large part of
the Islamic world. During the Great Seljuks period, the culture of futuwwa
experienced significant developments both intellectual-religious and
social-economic as well as literary. As a matter of fact, Rais al-Fityān Hasan
b. Said al-Menī‘ī and Abu al-Hasan al-Isfarāyinī who members of the wealthy
class with al-Qushayrī and Abdullah al-Ansarī, who wrote works on futuwwa, are
examples of this. On the other hand, the baker Ibn Rasūlī and the cloth seller
Abd al-Qadir al-Hashimī, in Baghdad, offer important information on how the
futuwwa is organized at this time. This article will focus on the culture of futuwwa
in the early periods of the Great Seljuks in the light of in the event of the
year 473 (1081), in Baghdad.

Anahtar Kelimeler

Great Seljuks, Futuwwa, Fityān, Baghdad

Kaynakça

• Akpınar 2005 Ali Akpınar, “Fütüvvet Ruhunun Dinî Temelleri”, I. Ahi Evren-ı Veli ve Ahilik Araştırmaları Sempozyumu Bildiriler, I, Kırşehir, s. 43-61.
• Arıkan 2010 Adem Arıkan, Büyük Selçuklular Döneminde Şîa, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Te-zi, İstanbul.
• Çağatay 1952 Neşet Çağatay, “Fütüvvet-Ahi Müessesesinin Menşei Mesele-si”, İlahiyat Fakültesi Dergisi, I, Ankara, s. 59-84.
• el-Kuşeyrî 1980 Abdülkerim el-Kuşeyrî, Risâle-i Kuşeyrî, çev. Ali Arslan, İstan-bul.
• es-Safedî 2000 es-Safedî, el-Vâfî bi’l-vefeyât, XX, thk. Ahmed el-Arnavutî-Türkî Mustafa, Beyrut.
• es-Sülemî 2015 Ebû Abdurrahman es-Sülemî, “Risâletü Melâmetiyye”, thk. Ebü’l-Ala‘ Afîfî, el-Melâmetiyye ve es-Sufîyye ve Ehl-i Fütüv-ve, Beyrut, s. 105-126.
• es-Sülemî 1977 Ebû Abdurrahman es-Sülemî, Tasavvufta Fütüvvet, çev. Sü-leyman Ateş, Ankara.
• ez-Zehebî 1993 ez-Zehebî, Târîhü’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhir ve’l-a‘lâm, XXXI, XXXIII, XXXV, XIL, thk. Ömer Abdüsselam Tedmurî, Beyrut.
• Gölpınarlı 2011 Abdülbaki Gölpınarlı, İslâm ve Türk İllerinde Fütüvvet Teş-kilâtı, İstanbul.
• Gül 2002 Muammer Gül, “Ortaçağ İslâm Tarihinde Sosyal Sınıfların Tarihine Bir Bakış: Ahdas Hereketi”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8, Balıkesir, s. 71-89.
• İbn Asakîr 1998 İbn Asakîr, Târîhu medîneti Dımaşk, XIL, thk. Muhibbuddin Ebû Said Ömer b. Garame el-Amravî, Beyrut.
• İbn Kesîr 1992 İbn Kesîr, İslâm Tarihi, el-Bidâye ve’n-nihâye, XII, çev. Meh-met Keskin, İstanbul.
• İbnü’l-Cevzî 1992 İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-umem, XIII-XVII, thk. Muhammed Abdulkadir Atâ-Mustafa Abdulkadir Atâ, Beyrut.
• İbnü’l-Esîr 1989 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-târîh tercümesi, IX çev. Abdülkerim Özaydın, İstanbul.
• Köle 2015 Bekir Köle, “Tasavvuf Perspektifinde Fütüvvetin Anlam Boyu-tu”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 43, Erzu-rum, s. 330-361.
• Küçük 2000 Sezai Küçük, “Abdullah Ensârî el-Herevî’nin Tasavvufî Fü-tüvvet Risalesi: Kitabü’l-Fütüvvet”, Sakarya Üniversitesi İla-hiyat Fakültesi Dergisi, II, Sakarya, s. 137-166.
• Ocak 1996 Ahmet Ocak, “Fütüvvet, (Tarih)”, DİA, XIII, İstanbul, s. 261-263.
• Özaydın 1992 Abdülkerim Özaydın, “Berâsâ”, DİA, V, İstanbul, s. 471.
• Özaydın 2013 Abdülkerim Özaydın, “Selçuklularda Reislik Müessesesi”, Prof Dr. Erdoğan Merçil’e Armağan, ed. E. Uyumaz-M. Kesik-A. Usta-C. Piyadeoğlu, İstanbul, s. 112-130.
• Piyadeoğlu 2013 Cihan Piyadeoğlu, “Bağdad’ın Eğitim ve Sosyal Hayatında Bir Müderris: Ebû İshâk eş-Şîrâzî”, Prof Dr. Erdoğan Merçil’e Armağan, ed. E. Uyumaz-M. Kesik-A. Usta-C. Piyadeoğlu, İs-tanbul, s. 84-95.
• Selvi 2016 Dilaver Selvi, “Fütüvvet ve Ahîlik Teşkilâtlarının Ahlâkî İlkele-rinin Oluşmasında Tasavvufun Öncülüğü”, İhya Uluslararası İslâm Araştırmaları Dergisi, II/1, s. 1-37.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî 2013 Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mir‘atü’z-zamân fî târîhi’l-a‘yân, XVIII-XX, thk. Muhammed Enes el-Hasan-Kâmil Muhammed el-Herrat, Dımaşk.
• Şeker 2011 Mehmet Şeker, Türk-İslâm Medeniyetinde Ahîlik ve Fütüvvet-nâmelerin Yeri, İstanbul.
• Şeker ve Çakır 2014 Cengiz Şeker - Baki Çakır, “Fütüvvet Teşkilâtı, Melâmetiye Hareketi, Ahilik ve İktisadî Hayat”, Hece Dergisi, İslâm Mede-niyeti Özel Sayısı, XVI/198-200, s. 201-213.
• Taeschner 1972 Franz Taeschner, “İslâm’da Fütüvvet Teşkilâtının Doğuşu Meselesi ve Tarihi Ana Çizgileri”, çev. Semahat Yüksel, Belle-ten, XXXVI/172, Ankara, s. 203-234.
• Teaschner 1953 Franz Taeschner, “İslâm Ortaçağ’ında Futuvva (Fütüvvet Teşkilâtı)”, çev. Fikret Işıltan, İstanbul İktisat Fakültesi Mec-muası, XV/1-4, İstanbul, s. 3-32.
• Uludağ 1996 Süleyman Uludağ, “Fütüvvet”, DİA, XIII, İstanbul, s. 259-261.
• Keykâvus b. İskender 1321 Unsurü’l-Meâli Keykâvus b. İskender, Kâbûsnâme, nşr. Said Nefisî, Tahran 1320; Türkçe çev. Mercimek Ahmed, haz. Or-han Ş. Gökyay, İstanbul.
• Yakut el-Hamevî 2007 Yakut el-Hamevî, Mu‘cemü’l-buldân, I, Beyrut.
• Yüksel 2017 Muhammed Bahaeddin Yüksel, “Temel Dinamikleri Açısın-dan Fütüvvet ve Ahiliğin Kur‘anî Referansları”, Tefsir Araştır-maları Dergisi, I/2, s. 270-311.