G. N. Potanin’in Kazak Türkleri Arasında Derlemiş Olduğu Er Töstik (Er Töştük) Anlatıları Hakkında

Yıl 2014, Cilt: 3 Sayı: 9, 75 - 102, 10.09.2015

Seyfullah Yıldırım

Öz

arasında XIX. Yüzyılın başına kadar sözlü bir şekilde, nesilden nesle aktarım
yoluyla varlığını devam ettirmiştir. Diğer Türk boylarıyla birlikte Kazakların
sözlü kültür ürünleriyle ilgili ilk çalışmalar Çarlık Rusya döneminde başlamıştır.
Bu dönemde çalışma yapanlardan birisi de G. N. Potanin’dir. Potanin diğer Türk
boyları arasında da varlığını destan ve masal şeklinde devam ettirmekte olan Er
Töstik (Töştük) anlatısını Kazak Türkleri arasında derleyen ilk kişidir. Bu çalışmanın
temel amacı daha önce Türkiye’de yayımlanmamış ve incelenmemiş olan bu
metinleri ilim âlemine tanıtarak Kazak Türkleri arasındaki en önemli varyant ile
benzerlik ve farklılıklarını ortaya koymaktır. Çalışmamızın giriş kısmında Kazak
Türklerinin masallarıyla ilgili çalışmalar hakkında bilgi verildikten sonra metinler
arasında karşılaştırma yapılacaktır. Çalışmanın son kısmında ise metinlere yer
verilecektir.
Anahtar kelimeler; Kazak Türkleri, Er Töstik (Töştük), Masal, Kahramanlık
Masalı, Potanin.

Anahtar Kelimeler

Kazak Türkleri, Er Töstik (Töştük), Masal, Kahramanlık Masalı, Potanin

Abaut Er Tostik (Toshtuk) Narratives Compiled Between Kazakh Turks by G. N. Potanin

Öz

The examples of folk literatüre between Kazakh Turks, its roots are stored in ancient time has maintained its presence through the transmission from generation
to generation in a oral way until the begining of XIX century. The first studies on the oral culture of the Kazakh Turks products together with other Turkish tribes
began Tsarist Russia period. One who studies in this period is also G.N. Potanin.
Potanin is the firs person between Kazakh Turks who compiled Er Töstik narrative
survives both tales and epos among other Turkish tribes. The main purpose of this
study is to introduce those unpublished and unanalyzed texts to the scientific realm and reveal similarities and differances between in the most important variant
in the Kazakh Turks. In the last part of the study will be included the texts.

Anahtar Kelimeler

Kazakh Turks, Er Tostik (Toshtik), Folk Tale, Heroic Tale, Potanin

Kaynakça

• AÇA, Mehmet, (2000), “Köne Epos (Arkaik Destan) Kavramı ve Türk Halk Hikâyelerinde Âşıklara Mahsus Evlilik Konunun Kaynaklarından Alplara Mahsus Evlilik”, Milli Folklor, S. 12(47), Ankara: s. 11-21.
• AÇA, Mehmet, (2002), Kazak Türklerinin Destanları ve Destancılık Geleneği, Konya: Kömen Yay.
• AÇA, Mehmet, (2007), Tıva Halk Masalları, Konya: Kömen Yay.
• AÇA, Mustafa, (2001), “Yirtöşlik Destanının Sibirya (Tümen) Türkleri Eş Metnindeki Olağanüstü Yardımcı Kahramanlar Motifi Üzerine Bir Deneme”, Milli Folklor, S. 51, Ankara: s. 65-74.
• ALEKTOROV, A. E., (1900), Ukazatel Knig, Jurnalnıh i Gazetnıh Statey i Zametok o Kirgizah, Ka- zan: Tipo-Litografii İmperatorskago Universiteta.
• ALTINSARİN, Ibıray, (2006), Kel, Balalar, Okılık, Almatı: Atamura Baspası.
• ALTINSARİN, Ibıray, (2007), Etnografiyalık Oçerkter jäne Avız Ädebiyet Ülgileri, Astana: Altın Kitap.
• ÄLMUHANOVA, Riyza, (2009), Kazak Folklorındağı Antikalık Sarındar, Almatı: Arıs Baspası.
• ÄVEZOV, Muhtar, (1991) , Ädebiyet Tariyhı, Almatı: Ana Tili Baspası.
• ÄVEZOV, Muhtar, (1998) “Ertegiler”, Kazak Halık Ädebiyeti-Ertegiler, 1.Tom, Almata: s. 5-56.
• ÄVEZOV, Muhtar-SOBOLEV, (1939) Leonid , “Epos i Folklor Kazahskogo Naroda”, Litaraturnıy Kri- tik, S.10-11 (Oktyabr-Noyabr), s. 224-232.
• ÄVEZOV, Muhtar - ISMAYILOV, Edige , (1957), “Ertegiler”, Kazak Ertegileri, T. I., Almatı: s. VII-XXXV.
• Babalar Sözi, (2011), 75. Tom, Astana: Foliant Baspası.
• BERDİBAY, Rahmankul, (1997), Epos Muratı, Almatı, Ğılım Baspası.
• BERDİBAY, Rahmankul, (2005), Epos-El Kazınası, Bes Tomdık Şığarmalar Jiynağı, I. Tom, Almatı: Kazığurt Baspası.
• DİLEK, İbrahim, (2007), Altay Masalları, Ankara: Alp Yay.
• DİLEK, İbrahim, Türk Mitoloji Sözlüğü (Altay-Yakut), Gazi Kitabevi, Ank. 2013.
• DİVAYEV, Abubakir, (2007), Kazahskogo Narodnoe Tvorçestvo, 2-e izdaniye. Astana: Altın Kitap.
• DURANLI, Muvaffak, (2010) Saha (Yakut) Büyü Masalları, Konya: Kömen Yay.
• ELÇİN, Şükrü, (2000). Halk Edebiyatına Giriş, Ankara: Akçağ Yay.
• ERGUN, Metin, (1993), “Hakas Haycıları ve Haycılık Sanatı”, Milli Folklor, S. 19, Ankara: s. 23-26.
• ERGUN, Metin,(2006), Şor Kahramanlık Destanları, Ankara: Akçağ Yay.
• ERGUN, Metin – AÇA, Mehmet, (2004), Tıva Kahramanlık Destanları - I, Ankara: Akçağ Yay.
• Er Töştük, (1996), El Adebiyatı Seriyası, 2. Tomu, Bişkek: Şam Basması.
• FEDAKAR, Selami, (2011) Özbek Sözlü Geleneğinde Masallar, İzmir: Egetan Yay.
• ĞABDULLİN, Mälik, (1996), Kazak Halkının Ävız Ädebiyeti, Almatı: Sanat Baspası.
• IBIRAYEV, Şäkir, (1993), Epos Älemi, Almatı: Ğılım Baspası.
• İNAN, Abudulkadir, (1968), “Türk Folklorunda Simurg ve Garuda”, Makaleler ve İncelemeler, Anka- ra: TTK Basımevi, s. 350-352.
• İNAYET, Alimcan, (2010), Türk Dünyası Efsane ve Masallarında Bir Dev Tipi, Yalmavuz-Celmo- ğuz, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yay.
• JİRMUNSKİY, V. M. , (2011), Türk Kahramanlık Destanları (I.-II. Bölüm), (Çev: Mehmet İsma- il-Hülya Arslan Erol), Ankara: TDK Yay.
• Kazahskaya Narodnaya Poeziya, İz Obraztsov Sobrannıh i Zapisannıh A. A. Divayevım, (1964), (Sostavitelı. N.S.Simirnova i drugoyi), Alma-ata:
• Kazahskiy Folklor v Sobranii G.N. Potanina, (1972), Alma-Ata: İzdatelstvo Nauka.
• KASKABASOV, Seyit, (1988), “XIX. Ğasırdıŋ Ekinşi Jartısındağı Kazak Folkloristikası”, Kazak Folk- loristikasınıŋ Tariyhı (Revolyutsiyağa Deyingi Kezeŋ), Almatı: Ğılım Baspası. s. 91-147.
• KASKABASOV, Seyit, (2002), Janazık, Astana: Avdarma Baspası.
• KASKABASOV, Seyit,(2008), Elzerde, Almatı: Jibek Jolı Baspası.
• KARADAVUT, Zekeriya, (2006), Kırgız Masalları, Konya: Kömen Yay.
• KAYIPOV, Süleyman, (2009), Folklor Yazıları, Bişkek: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yay.
• Kirgizskaya Hrestomatiya: Sbornik Obraztsov Narodnoy Literaturı Turkestanskogo Kraya, (1883), Sostavil Prepodavatel Turkestanskoy Uçitelskoy Seminarii Ya. Lyutş. Taşkent:
• KOLESNİKOV, Aleksandr – KAMALOV, İlyas, (2011) Avrasya Türkologları Sözlüğü, 1. Cilt, 1. Kitap, Ankara: TTK Basımevi.
• KONDIBAY, Serikbol, (2008), Kazak Mifologiyasına Kirispe, Tolık Şığarmalar Jiynağı, 1.Tom, Al- matı: Arıs Baspası.
• KOŊIRATBAYEV, Ävelbek, (1987), Kazak Eposu Jäne Türkologiya, Almatı: Ğılım Baspası.
• KOŊIRATBAYEV, Ävelbek, (1991), Kazak Folklorınıŋ Tariyhı, Almatı: Ana Tili Baspası.
• KOŊIRATBAYEV, Ävelbek, (2004), Folklortanuv Mäseleleri, Köptomdık Şığarmalar Jiynağı 1, Al- matı: Mersal Baspa Üyi.
• KURAT, Akdes Nimet, (1972), IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara: TTK Yay.
• Manas Destanı Üzerine İncelemeler (Çeviriler) I, (1995), (Haz. Fikret Türkmen), Ankara: TDK Yay.
• MARĞULAN, Älkey, (1985), Ejelgi Jır, Aŋızdar, Almatı: Jazuvşı Baspası.
• MELETİNSKİY, Ye. M., (2004) Proishojdeniye Geroiçeskogo Eposa, 2-izdaniye, Moskva: Vostoçna- ya Literatura RAN.
• Mifologiya Entsiklopediya, (2003), (Red. Ye. M. Meletinskiy), Nauçnoye İzdatelstvo, Bolşaya Rossis- kaya Entsiklopediya, Moskva:
• NEKLYUDOV, S. Yu., (1975) “Bogatırskaya Skazka. Tematiçeskiy Diapazon i Syujetnaya Struktura”, Problemı Folklora, Moskva: s. 82-87.
• ORAZAYEVA, Flora, (20012), Äbuvbäkir Divayev-Folklorist, Almatı: Bilim Bas.
• ÖGEL, Bahattin, (2003), Türk Mitolojisi, Ankara: TTK Yay.
• ÖZKAN, İsa, (1998) “Türk Boylarının Sözlü Edebiyatındaki Nımah/Comok/Cumbak/Yomak Anla- tım türü Üzerine Bir Etimoloji Denemesi”, Türk Dili, S. 556, Ankara, s. 368-378.
• Potanin, G. N., (1917), “Kazak-Kirgizskiye i Altayskiye Predaniya, Legendı i skazki”, Jivaya Starina, God, XXV, Vıpusk,2-3, 1916, Petrograd: Tipografiya V. D. Smirnova, s. 89-93.
• POTANİN, Grigoriy, Trudı po Etnografii i Folkloru, (2007), 2-e izdaniye, Astana: Altın Kitap.
• RADLOV, V. V., (1870), Obraztsı Narodnoy Literaturı Tyurkskih Plemen, Çast. III, Sanpetersburg.
• SAKAOĞLU, Saim, (1999) Masal Araştırmaları, Ankara: Akçağ Yay.
• TAUBE, Erika, (1994), Skazaki i Predaniya Altayskih Tuvintsev, Moskva:
• TÜRKER, Ferah, (2012), “Altay Türklerinin Anlatmalarında Mitik Bir Varlık: Celbegen”, Millî Folk- lor, S. 94, Ankara: s. 81-90.
• Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi, Kumuk Edebiyatı, c.20, (2001) Ankara: KB Yay.
• Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi, Tatar Edebiyatı I, c.17, (2001), Ankara: KB Yay.
• Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi, Karaçay-Malkar Edebiyatı c.22, (2002) Ankara: KB Yay.
• Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi, Çuvaş Edebiyatı, (2003), c.26, Ankara: KB Yay.
• Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi, Türkmenistan Edebiyatı, c.10, (2004), Ankara: KB Yay.
• YILDIRIM, Seyfullah, (2012) “Kazak Türk Folklorunda Epik Anlatmalar”, Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• YILDIZ, Naciye, (2010), “Türk Destanlarında Kötü Huylu Devler”, Milli Folklor, S. 87, Ankara: s. 41- 51.
• YUDAHİN, K. K., (1985), Kirgizko-Russkiy Slovar, Frunze:
• http://www.islamansiklopedisi.info/dia/pdf/c41/c410125.pdf,