Tanzimat Fermanı, Islahat Fermanı, Adalet Fermanı ve Kanun-i Esasi'nin Tahlili

Yıl 2023, Cilt: 12 Sayı: 36, 759 - 786, 08.01.2024

Tuba Özhazinedar

Öz

Hukuk devleti olma yolunda Osmanlı Devlet’inde düzenlenen ilk belge Sened-i ittifak’tır. Belge her ne kadar ölü doğmuşsa da padişahın yetkilerini kısıtlaması bakımından oldukça önemlidir. Anayasal nitelikte belge olma özelliği taşıyan Sened-i İttifak Tanzimat’ın temelini oluşturmuştur. Tanzimat ile birlikte anayasal süreç başlamıştır. Bu süreç, değişen dünya koşullarına uyum sağlamak için ortaya çıkmıştır. Fransız İhtilali’nin etkilerini en aza indirmek, eşitlik, özgürlük ve adalet kavramlarıyla ortaya çıkan hak taleplerine yanıt vermek, tebaada eşitlik sağlamak; böylece bağımsızlık düşüncelerini ortadan kaldırmak hedeflenmiştir. Tanzimat’ın tamamlayıcısı olarak ilan edilen Islahat Fermanı ile gayrimüslim tebaanın hakları netlik kazanmıştır. Adalet Fermanı ile temel hak ve hürriyetler devlet güvencesine alınmıştır. 1876 Anayasasının ilanı ile adalet sisteminde en köklü değişiklikler gerçekleştirilmiştir. Anayasa ile devletin yapısı, işleyişi, mekanizması düzenlenmiş, Osmanlı vatandaşlarının temel hak ve hürriyetleri tanımlanmıştır. Uzun ve meşakkatli bir mücadelenin sonucunda elde edilen anayasal haklar oldukça kısa sürmüş, yeniden istibdat dönemine dönülmüştür. Aydınların, öğrencilerin ve İttihat ve Terakki’nin başlattığı direnişle II. Meşrutiyet yeniden ilan edilmiştir. 21 Ağustos 1909’da anayasa tadil edilmiştir. Yapılan tadille temel hak ve hürriyetler genişletilmiş, meşrutiyet sağlam bir zemine oturtulmuş, parlamento güçlendirilmiştir. Bu makalede Osmanlı Devleti’ndeki anayasal süreçler incelenmiş, anayasanın tanıdığı, temel hak ve özgürlüklerle devlet ve vatandaş arasındaki ilişki değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Temel Hak ve Hürriyetler, Kanun, Adalet, Devlet, Otorite

Kaynakça

• Aktan, Coşkun Can. Haklar ve Özgürlükler Antolojisi. Ankara: Hak İşçi Sendikaları Konfederasyonu Yayınları, 2018. Aktel, Mehmet. “Tanzimat Fermanının Toplumsal Yansıması.”Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, S. 3 (1998): s.177-184.
• Akyıldız, Ali. “Meclis-i Vükela,” TDV İslam Ansiklopedisi, C.28 (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 2003), s.251-253.
• Akyıldız Ali: “ Tanzimat” TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 40, (Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011), s.1-10. Alpkaya, Gökçen. “Osmanlı Hukuk Reformu ve Kişi Özgürlükleri (1839-1908).” İnsan Hakları Yıllığı, C. 12, S.1, (1990): s.167-182.
• Armaoğlu, Fahir. 19. yy. Siyasi Tarihi (1789-1914). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1997.
• Ateş, Toktamış. Siyasal Tarih. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2007.
• Ayın, Faruk. Osmanlı Devleti’nde Tanzimat’tan Sonra Asker alma Kanunları (1839-1914). Ankara: Genelkurmay Basımevi, 1994.
• Aydın, Mehmet Akif. “Divan-ı Ahkâm-ı Adliyye,” TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 9, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994), s. 387-388
• Aydın, Mustafa.“1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı Esnasındaki Rumeli Göçünün Meclis-i Mebusan’a Yansımaları ve Yapılan Yardımlar”. Osmanlı Araştırmaları Dergisi, C.45, S.45 (2015): s.209-230.
• Berkes, Niyazi. Türkiye’de Çağdaşlaşma. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2009.
• Beydilli, Kemal: “Mahmut II”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 27,(Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003), s. 352-357
• Bucaktepe, Adil. “Birinci ve İkinci Meşrutiyet Anayasalarında Öngörülen Devlet Modelleri Hakkında Bir Değerlendirme.” Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S.42, (2014): s.45-56.
• Bulut, Nihat. “Türkiye’de Temel Hak ve Özgürlüklerin Gelişimi Açısından 1909 Anayasa değişikliklerinin Önemi.” Erzincan Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. XII, S.1–2 (2008):s.1 -15.
• Bülbül, Gül. “Islahat Fermanı’nı Hazırlayan Sebepler ve Islahat Fermanı”,Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 2, Sayı 2 (1989): s.157-179.
• Cezar, Yavuz. “Tanzimat’a Doğru Osmanlı Maliyesi” Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 4, (İstanbul: İletişim Yayınları, İstanbul, 1985).s. 924-933.
• Çakır, Coşkun. “Tanzimat Dönemi Vergi Uygulamalarında Karşılaşılan Güçlükler ve Vergi İhtilalleri”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, C.51, S.1 (2001): s.71- 95.
• Durhan, İbrahim. “Tanzimat Döneminde Osmanlı Yargı Teşkilâtındaki Gelişmeler”, Erzincan Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C.XII, S.3- 4, (2008): s.55-111.
• Eroğul, Cem. “1908 Devrimi’ni İzleyen Anayasa Değişiklikleri”, 100. Yılında Jön Türk Devrimi, (Editörler) Sina Akşin, Sarp Balcı, Barış Ünlü, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2010.
• Eryılmaz, Bilal. Tanzimat ve Yönetimde Modernleşme. İstanbul: İşaret Yayınları, 1992.
• Feroz, Ahmet. Bir Kimlik Peşinde Türkiye.İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2006.
• Gazi, Erdem. “İlanından Yüz Elli Yıl Sonra Avrupa Birliği Müzakereleri Bağlamında Islahat Fermanı’na Yeniden Bir Bakış,” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C.51, S.1(2010): s.327-348.
• Gayretli, Mehmet, Tanzimat Sonrasından Cumhuriyet’e Kadar Olan Dönemde Kanunlaştırma Çalışmaları, İstanbul: Yayınlanmamış Doktora Tezi, İÜSBE, 2008.
• Genca, Elif. “Osmanlı Hukukunda Vakıfların Denetimi (Evkaf-I Hümayun Nezareti)”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, C.LXXII, S. 1(2014): s.531-554.
• Gençoğlu, Mustafa. “1864 ve 1871 Vilâyet Nizamnamelerine Göre Osmanlı Taşra İdaresinde Yeniden Yapılanma”, Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.2, S.1 (2011): s.29-50.
• Gözler, Kemal. Türk Anayasa Hukuku Dersleri. Bursa: Ekin Basın Yayın, 2014.
• Gülsoy, Ufuk. “Islahat Fermanı,” TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 19, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları,1999).s. 185-190
• Gümüş, Musa. “Anayasal Meşruti Yönetime Medhal: 1856 Islahat Fermanı’nın Tam Metin İncelemesi”, Bilig Dergisi, S.47 (2008): s.215-240.
• İnalcık, Halil, Seyitdanlıoğlu, Mehmet.Tanzimat-Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu.İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2011.
• İnalcık, Halil.“Sened-i İttifak ve Gülhane Hatt-ı Hümâyunu”, Belleten Dergisi, C. XXXI, S.124 (1967): s.603-622.
• İnalcık, Halil. “Tanzimat Nedir? (1840- 1841)”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, S.1 (1941): s.237-263.
• Kalaycıoğlu, Ersin, Sarıbay Ali Yaşar. Tanzimat Modernleşme Arayışı ve Siyasal Değişme Türk Siyasal Hayatının Gelişimi.İstanbul: Beta Yayınları,1986.
• Kapani, Münci. Kamu Hürriyetleri: Teorik ve Pozitif Gelişmeler Hürriyetlerin Korunması Problemi. Ankara: Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1970.
• Kara Hidayet, Çatma Bahattin. “Osmanlı Devleti’nin Askere Alma Kanunlarında Bedelli Askerlik”, International Journal of Social Science, S.64(2017): s.355-371.
• Kaya, Mehmet Melik, Biçer Baykal. “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Vatandaş,” Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi, C.18, Sayı.44, (2021): s.8025-8053.
• Keleş Erdoğan. “Tanzimat Dönemi'nde Rüşvetin Önlenmesi İçin Yapılan Düzenlemeler (1839-1858),” Tarih Araştırmaları Dergisi, C.24, S. 38 (2005): s.259-280.
• Kenanoğlu, M. Macit: “Nizamiye Mahkemeleri,” TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 33, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007), s.185-188.
• Kili, Suna, Gözübüyük Şeref. Türk Anayasası Metinleri Senedi İttifaktan Günümüze. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2006.
• Konan, Belkıs.“Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumuna İlişkin Bir Değerlendirme”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C.64, S.1(2015): s.171-193.
• Konan, Belkıs. “İnsan Hakları ve Temel Özgürlükler Açısından Osmanlı Devleti’ne Bakış”, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C.XV (2011): s.253-288.
• Koşum, Adnan.“Osmanlı Örfi Hukukunun İslam Hukukundaki Temelleri”,Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 0, S.17 (2004): s.145-160.
• Midilli, Muharrem. “Osmanlı Taşrasında Ehl-i Örfe Karşı Kadılar yahut Kanun-i Kadimin Ehl-i Şer Bekçileri (1453-1586)”, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, C.59, S.59 (2020): s.75 -103.
• Ortaylı,İlber. İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İstanbul: Hil Yayınları, 1995.
• Osmanağaoğlu, Cihan. Tanzimat İtibarıyla Osmanlı Tabiiyetinin (Vatandaşlığının Gelişimi).İstanbul: Legal Yayıncılık, 2004.
• Polat, Habibe. “1869 Maarif Nizamnamesi’ne Göre Osmanlı Devleti’nin Azınlık ve Yabancı Okulları Denetim Altına Alma Girişimleri,”Asia Minor Studies, C.9, S.2 (2021): s.775-785.
• Reyhan, Cenk. “Jön Türk Hareketi Üzerine Kavramsal Bir Çerçeve,”Akademik Bakış Dergisi, C.1, S. 2 (2008): s.121-138.
• Sander, Oral. Siyasi Tarih: İlkçağlardan 1918. Ankara: İmge Kitapevi, 2007.
• Şahin, Adil. Devlet İktidarının Sınırlandırılması Bağlamında Türkiye Toplumunun Anayasal İnsan Hakları (1808-2011).Ankara: Yetkin Yayınları, 2012.
• Şahin, Adil. “Osmanlı İmparatorluğu’nun Anayasal Belgelerinde Dillendirilen Haklar ve Özgürlüklerin Belirginleştirilmesi (1808 -1875),” e-Akademi Dergisi, Sayı: 60 (2007): s.1-10.
• Okandan, Recai Galip. Amme Hukukumuzun Ana Hatları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Fakültesi Yayınları, 1971.
• Okandan, Recai Galip. Umumi Amme Hukuk, (Devletin Doğuşu, Pozitif ve Teorik Gelişmesi).İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1957.
• Ortaylı, İlber. “Kadı”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 24 (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2001), s. 69-73.
• Özhazinedar, Tuba. II. Meşrutiyet Basınında Temel Haklar. Ankara: Yayınlanmamış Doktora Tezi, GÜSBE, 2019.
• Tanör, Bülent. Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri. İstanbul: Yapı kredi Yayınları,1992.
• Tunaya, Tarık Zafer. Türkiye’de Siyasal Gelişmeler(1876-1938) Kanun-i Esasi ve Meşrutiyet Dönemi. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2003.
• Tunaya, Tarık Zafer. Hürriyetin İlanı.İstanbul: Yeni Gün Haber Ajansı, 1998.
• Turan, Ali: “Ferman-ı Adalet”, I. Uluslararası Adalet Bildiri Kitabı (Ed): Şevket Topal& Cengiz Yanıklar ,(Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Yayınları, 2019), s. 1040- 1066.
• Turan, Hilal. “III. Selim’den Tanzimat’a Osmanlı Devleti’nde Yeniden Yapılanma Hareketleri”, Aksaray Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, C.11, S.2 (2009): s.37- 46.
• Uçarol, Rıfat. Siyasi Tarih,(1789-2014). İstanbul: Filiz Kitapevi, 1995.
• Velidedeoğlu, Hıfzı Veldet. Kanunlaştırma Hareketleri ve Tanzimat.İstanbul: Maarif Matbaası, 1940.
• Yayla, Yıldızhan. Anayasalarımızda Yönetim İlkeleri; Tevsi-i Mezuniyet ve Tefrik-i Vezaif.İstanbul: İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi yayınları, 1982.
• Yamaç, Müzehher. “İlk Anayasa (1876 Kanun-i Esasisi)”, Balkan Sosyal Bilimler Dergisi, C.3, S. 5 (2014): s.54-68. Yıldız, Mehmet.“Tanzimat Fermanı,” Journal of Islamic Research, C.5, S. 1 (2012): s.126-177.
• Zürcher, Erik Jan. Modernleşen Türkiye'nin Tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları,