Bizans El Yazmaları İle İlişkili Terimler ve Terminoloji Sorunu

Yıl 2021, Cilt: 9 Sayı: 1, 33 - 57, 30.04.2021

İlkgül Kaya

https://doi.org/10.31451/ejatd.866321

Cited By: 1

Öz

Bizans İmparatorluğu Orta Çağ’ın dini, siyasi, kültürel ve sanatsal ortamına yön veren en önemli devletlerden biriydi. İmparatorluğun ortaya çıkışından yıkılışına değin, binlerce eser kaleme alındı ve kopya edildi. Sanat tarihi literatüründe el yazmaları incelemeleri önemli bir yer tutsa da; günümüze değin Bizans eserleri üzerine terminolojik bir sözlük oluşturulmamıştır. Bizans Sanatı’yla ilişkili bazı Antik Yunanca ve Latince terimlerin bir kısmı Türkçe literatüre geçmiş olsa da, terimlerin Türkçe karşılığı bulunmamaktadır. Bizans el yazmaları ile ilişkili terimlerin birçoğunun da Türkçesi yoktur. Bu durumun temel nedeni, el yazmalarıyla ilişkili terimlerin akademik literatür dışında kullanımına ihtiyaç duyulmamış olmasıyla açıklanabilir.
El yazmaları birkaç yönden incelenir. Kodikolojik inceleme el yazmalarının malzeme ve teknik özellikleri, ölçüleri, kitabın formu, cüz/tomarlar, dikişler, kapak özellikleri gibi kitapların somut yönüne dayanır. Paleografik incelemeler eserlerin metnindeki harflerin biçimleri, yazı karakteri, el yazısının karakteristik özellikleri, büyük ve küçük harfler, satır ve sütun düzeni, başlık, kısaltma, ayraç, işaretçi gibi metin ve sayfa düzeniyle ilişkili yönlere odaklanır. İkonografik incelemeler ise el yazmalarının resimlerini baz alır. İkonografi metin-resim arasında kurulan ilişkiyi temel alarak, resimlerin konu seçkisi, kökeni, sanatsal üslubu, oran-orantı, perspektif, üretildiği dönemin sanatsal üslubu ile olan ilişkisi gibi unsurları ele alarak yorumlamaktadır.
Bu çalışmada Orta Çağ ve spesifik olarak Bizans el yazmalarına ilişkin kodikolojik ve paleografik terimlere, bu terimlerin uluslararası kataloglama ve envanter sistemlerindeki kısaltmalarına ve genel anlamda el yazmaları ile ilişkili akademik literatürdeki terminoloji sorununa değinilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Orta Çağ, Bizans Dönemi, Bizans Yazını, Bizans El Yazmaları, Terim, Terminoloji

The Terms Related to the Byzantine Manuscripts and the Problem of Terminology

Öz

The Byzantine Empire was one of the most important states that shaped the religious, political, cultural and artistic environment of the Middle Ages. Thousands of manuscripts had been scribed or copied from the beginning of the empire to its collapse. Although the examinations on manuscripts have an important place in the art history studies; a terminological dictionary on manuscripts has not been created yet. In the Turkish academic studies, some of the Ancient Greek and Latin terms related to Byzantine Art can be seen, but those terms have no Turkish translation. Most of the terms associated with Byzantine MSS do not have Turkish either. The main reason of this problem can be explained by the lack of need for the terms related to manuscripts to be used outside of the academic studies.
Manuscripts are examined in several ways. Codicological investigation is based on the material-technical characteristics of the manuscripts, the dimensions, the form of a book, the sewn gatherings (quires), the stitches, the binding, the cover, etc. Palaeographic studies focus on aspects related to the text and page layout, such as the forms of the letters in the text of the MS, the typeface, the characteristic of handwriting, the forms of majuscule or minuscule, the arrangement of row and column, the title, the abbreviations, the bracket and the marker. Iconographic studies are based on miniatures of a book. Based on the relationship established between text and image, the iconography interprets the paintings by considering elements such as the selection of subjects, the origin, the artistic style, the ratio-proportion and the perspective.
In this study, the terms related to the Medieval and specifically the Byzantine MSS, their abbreviations in international catalogue and inventory systems, and the problem of terminology in the academic literature related to manuscripts in general are discussed.

Anahtar Kelimeler

Middle Ages, Byzantine Period, Byzantine Literature, Byzantine Manuscripts, Term, Terminology

Kaynakça

• Referans 1 Ahrens, K., 1892. Das “Buch der Naturgegenstände” Herausgegeben und Übersetzt. Kiel: C. F. Haeseler.
• Referans 2 Alparslan, A., 1997. El Yazması. Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi. Cilt 1. Yem Yayın, İstanbul. pp. 508-509..
• Referans 3 Anderson, J. ve Walter, C., 1990. V: Description. In: The Barberini Psalter Codex Vaticanus Barberinianus Graecus 372. Belser Verlag, Zürih. pp. 54-150.
• Referans 4 Anderson, J., 1994. The Palimpsest Psalter, Pantokrator Cod. 61: Its Content and Relationship to The Bristol Psalter. Dumbarton Oaks Papers. 48: 199-220.
• Referans 5 Anderson, J., 1998. On The Nature of Theodore Psalter. The Art Bulletin. 70: 550-568.
• Referans 6 Baldwin, B., 1991. Romanos the Melode. The Oxford Dictionary Of Byzantium. Vol. III. Oxford University Press, New York, Oxford. pp. 1807-1808.
• Referans 7 Bartusis, M. C., 1991. Kodix. The Oxford Dictionary Of Byzantium. Vol. II. Oxford University Press, New York, Oxford. pp. 1135.
• Referans 8 Bernabo, M., 1998. Il Fisiologo di Smirne. Le miniature del perduto codice B.8 della Biblioteca della Scuola Evangelica di Smirne. Sismel, Floransa.
• Referans 9 Boeck, E., 2015. Imagining The Byzantine Past. The Perception of History in The Illustrated Manuscripts of Skylitzes and Manasses. New York.
• Referans 10 Biblioteca Apostolica Vaticana, 2020. Barb. gr. 372. https://digi.vatlib.it/view/MSS_Barb.gr. 372 (Erişim Tarihi: 11.12.2020).
• Referans 11 Biblioteca Apostolica Vaticana, 2020. Vat. lat. 5757. https://digi.vatlib.it/view/MSS_Vat.lat. 5757 (Erişim Tarihi: 30.12.2020).
• Referans 12 British Library, 2020. Add MS 19352. http://www.bl.uk/manuscripts/Viewer.aspx? ref=add_ms_19352¬_f006r (Erişim Tarihi: 21.12.2020).
• Referans 13 British Library, 2020. Cotton MS Nero D IV. http://www.bl.uk/manuscripts/Viewer.aspx? ref=cotton_ms_nero_d_iv_fs005v (Erişim Tarihi: 21.12.2020).
• Referans 14 Browning, R., 1999. Bizans’ta Yazın Yaşamı. Kitap-lık. 35 Bizans Seçkisi: 144-157.
• Referans 15 Brubaker, L. ve Haldon, J., 2001. Byzantium in The Iconoclast Era (ca 680-850): The Sources An Annotated Survey. Ashgate, Aldershot, Burlington, Singapur, Sidney.
• Referans 16 Burgmann, L. (edt. ve çev.), 1983. Ecloga: Das Gesetzbuch Leons III. und Konstantinos’ V. Frankfurt am Main.
• Referans 17 Burgmann, L., 1991. Ecloga. The Oxford Dictionary Of Byzantium. Vol. I. Oxford University Press, New York, Oxford. pp. 672-673.
• Referans 18 Bykova, G. Z., 1993. Medieval Painting on Parchment: Technique, Preservation and Restoration. Restaurator. International Journal for the Preservation of Library and Archival Material. 14(3): 188-197.
• Referans 19 Carr, A. M. 1991., Icons. The Oxford Dictionary Of Byzantium. Vol. II. Oxford University Press, New York, Oxford. pp. 977-981.
• Referans 20 Chatzidakis, N., 2011. Konstantinopolis’in İkonaları. Bizans-Yapılar, Meydanlar, Yaşamlar. B. Kitapçı Bayrı (çev.). Kitap, İstanbul. pp. 219-238.
• Referans 21 Curley, M. J. (çev.), 2009. Physiologus A Medieval Book of Nature Lore. Chicago, University of Chicago Press, Londra.
• Referans 22 Cutler, A., 1980/1981. Liturgical Strata in The Marginal Psalters. Dumbarton Oaks Papers. 34/35: 17-30.
• Referans 23 Çetin, U., 2019. Smyrna Physiologus’u. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı yayımlanmamış doktora tezi, 208 sayfa.
• Referans 24 Çetin, U., 2020a. Masal Kitaplarına İlham Veren Anlamsal ve Simgesel Özellikleriyle Smyrna Physiologus’u. Efe Akademi, İstanbul.
• Referans 25 Çetin, U., 2020b. İnsan ve Hayvan İlişkisi Kapsamında Masal Kitaplarının Esin Kaynağı Olan Smyrna Physiologus’u. Safran Kültür ve Turizm Araştırmaları Dergisi, 3(1): 5-17.
• Referans 26 D’Aiuto, F. (edt.), 2008. El “Menologio de Basilio II” (Citta del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. Gr. 1613). Libro de Estudios con ocasion de la edicion Facsimil. Vatikan.
• Referans 27 Dalkıran, Ö., 2013. Kitabın Tarihi. Türk Kütüphaneciliği. 27(1): 201-213.
• Referans 28 Demiriş, B., 2002. Eskiçağda Kitap. Anadolu Araştırmaları, Sayı 16: 115-131.
• Referans 29 Demirkent, I. (çev.), 1992. Mikhail Psellos’un Khronographiası. Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• Referans 30 Dobrynina, E., 2010. New findings on the Khludov Psalter revealed during restoration. Νέα Ῥώμη. 7: 57-72.
• Referans 31 Drpić, I., 2016. The Byzanitne Epigram As Aesthetic Object. In: Sign and Design Script As Image In Cross-Cultural Perspective (300-1600 CE). Dumbarton Oaks, Washington, D.C. pp. 71-70.
• Referans 32 Efthymiadis, S. ve ark., 2011. Greek Hagiography in Late Antiquity (Fourth-Seventh Centuries). In: The Ashgate Research Companion to Byzantine Hagiography. Routledge. pp. 35-94.
• Referans 33 Ehrhard, A., 1937. Tradition and Inventory of the Hagiographic and Homiletic Literature of the Greek Church from the Beginnings to the End of the 16th Century. Leipzig.
• Referans 34 Galavaris, G., 1995. Ελληνικη Τεχνη Ζωγραφικη Βυζαντινων Χειρογραφων. Atina.
• Referans 35 Gamillscheg, E. ve Ševčenko, I., 1991. Colophon. The Oxford Dictionary Of Byzantium. Vol. I. Oxford University Press, New York, Oxford. pp. 481-482.
• Referans 36 Gamillscheg, E. ve ark., 1991. Roll. The Oxford Dictionary Of Byzantium. Vol. III. Oxford University Press, New York, Oxford. pp. 1803.
• Referans 37 Gevgilili, A. ve ark. (edt.), 1997. Homilye. Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi. Cilt 2. Yem Yayın, İstanbul. pp. 809.
• Referans 38 Gevgilili, A. ve ark. (edt.), 1997. Menologya. Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi. Cilt 2. Yem Yayın, İstanbul. pp. 1199.
• Referans 39 Glare, P. W. ve ark., 1967. Annalis. Oxford Latin Dictionary. Clarendon Press, Oxford. pp. 135.
• Referans 40 Glare, P. W. ve ark., 1967. Capsa. Oxford Latin Dictionary. Clarendon Press, Oxford. pp. 273.
• Referans 41 Glare, P. W. ve ark., 1967. Capsula. Oxford Latin Dictionary. Clarendon Press, Oxford. pp. 273.
• Referans 42 Glare, P. W. ve ark., 1967. Caudex/Codex. Oxford Latin Dictionary. Clarendon Press, Oxford. pp. 287.
• Referans 43 Glare, P. W. ve ark., 1967. Chronicum. Oxford Latin Dictionary. Clarendon Press, Oxford. pp. 312.
• Referans 44 Glare, P. W. ve ark., 1967. Coronis. Oxford Latin Dictionary. Clarendon Press, Oxford. pp. 447.
• Referans 45 Glare, P. W. ve ark., 1967. Epigramma. Oxford Latin Dictionary. Clarendon Press, Oxford. pp. 612.
• Referans 46 Glare, P. W. ve ark., 1967. Folium. Oxford Latin Dictionary. Clarendon Press, Oxford. pp. 740.
• Referans 47 Glare, P. W. ve ark., 1967. Initialis. Oxford Latin Dictionary. Clarendon Press, Oxford. pp. 913.
• Referans 48 Glare, P. W. ve ark., 1967. Psall¬ō. Oxford Latin Dictionary. Clarendon Press, Oxford. pp. 1510.
• Referans 49 Glare, P. W. ve ark., 1967. Psalterium. Oxford Latin Dictionary. Clarendon Press, Oxford. pp. 1510.
• Referans 50 Granić, B., 1922. Die Subscriptionen in den Datierten Griechischen Handschriften des 9. und 10. Jahrhunderts II: Darstellender Teil. Serbische Klosterbuchdruckerei.
• Referans 51 Hinterberger, M., 2014. Byzantine Hagiography and Its Literary Genres. Some Critical Observations. In: The Ashgate Research Companion to Byzantine Hagiography 2: Genres and Contexts. Ashgate, Farnham, Burlington. pp. 25-60.
• Referans 52 Hinterberger, M., 2020. Hagiographical Enkomia As Metaphrasis in The 14th Century. Metaphrasis: A Byzantine Concept of Rewriting and Its Hagiographical Products. The Medieval Mediterranean People. Vol. 125. pp. 285-323.
• Referans 53 Howard-Johnston, J., 2015. The Chronicle and Other Forms of Historical Writing in The Medieval Chronicle. 10: 1-22.
• Referans 54 Hörandner, W., 1991. Uncial. The Oxford Dictionary Of Byzantium. Vol. III. Oxford University Press, New York, Oxford. pp. 2141-2142.
• Referans 55 Irmscher, J. ve ark., 1991. Psalter. The Oxford Dictionary Of Byzantium. Vol. III. Oxford University Press, New York, Oxford. pp. 1752-1754.
• Referans 56 Işıltan, F. (çev.), 1995. Niketas Khoniates, Historia (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri). Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• Referans 57 Jeffreys, E. M. ve Kazhdan, A., 1991. Enkomion. The Oxford Dictionary Of Byzantium. Vol. I. Oxford University Press, New York, Oxford. pp. 700-701.
• Referans 58 Kaplan, N., 2017a. Resimli Kutsal Kitap (Hristiyan) El Yazmalarındaki Kurban Sahnelerine Genel Bir Bakış. Kadim Akademi Sosyal Bilimler Dergisi. 1(1): 125-137.
• Referans 59 Kaplan, N., 2017b. Bizans Dönemi Resimli Oktateukh El Yazması: Seraglio (Topkapı Sarayı Gi. 8). Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı yayımlanmamış doktora tezi, 637 sayfa.
• Referans 60 Kaplan, N., 2017c. Orta Bizans Dönemi Resimli Oktateukh El Yazmasında Nuh Tufanı İmgesi. In: IV. Uluslar arasıAğrı Dağı ve Nuh’un Gemisi Sempozyumu. 18-20 Ekim 2017. Ağrı.
• Referans 61 Kaplan, N., 2017d. Bizans Dönemi El Yazması: Topkapı Sarayı G.i.8 Nüshası Resimlerindeki Alegorik Unsurlar. Akdeniz Sanat, Cilt 13(21. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri): 615-626.
• Referans 62 Kaya Zenbilci, İ., 2017. Orta Bizans Dönemi Konstantinopolis Manatır Atölyeleri ve Resimli El Yazmaları Üretimi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı yayımlanmamış doktora tezi, 843 sayfa.
• Referans 63 Kaya Zenbilci, İ., 2018. Bizans Manastır Atölyelerinde Minyatürülü El Yazmalarının Üretim Teknikleri. Sosyal Bilimler Dergisi-SOBİDER. 5(30): 238-271.
• Referans 64 Kaya Zenbilci, İ., 2020. Aziz Demetrios: Selanik’in Koruyucu Azizi, Yaşam Öyküsü ve Mucizeleriyle İlişkili Belgeler, Kültü ve Tasvirleri. Ortaçağ Araştırmaları Dergisi. III/II, Aralık: 361-382.
• Referans 65 Kazhdan, A., 1991. Chronicle. The Oxford Dictionary Of Byzantium. Vol. I. Oxford University Press, New York, Oxford. pp. 443-444.
• Referans 66 Kazhdan, A., 1991. Eparch. The Oxford Dictionary Of Byzantium. Vol. I. Oxford University Press, New York, Oxford. pp. 704.
• Referans 67 Kazhdan, A., 1991. Khrysoberges, Nikephoros. The Oxford Dictionary Of Byzantium. Vol. I. Oxford University Press, New York, Oxford. pp. 451.
• Referans 68 Kazhdan, A., 1991. Eustathios of Thessalonike. The Oxford Dictionary Of Byzantium. Vol. II. Oxford University Press, New York, Oxford. pp. 754.
• Referans 69 Kazhdan, A., 1991. Genikon. The Oxford Dictionary Of Byzantium. Vol. II. Oxford University Press, New York, Oxford. pp. 829-830.
• Referans 70 Kazhdan, A. ve Maguire, H. (1991). Byzantine Hagiographical Texts as Sources on Art. Dumbarton Oaks Papers. 45: 1-22.
• Referans 71 Keciş, M. Georgios Akropolites ve “Tarih” Adlı Eseri. Tarih Araştırmaları Dergisi. 28(45): 191-206.
• Referans 72 Kedar, B. Z., 1999. On The Origins of The Earliest Laws of Frankish Jerusalem: The Canons of The Council of Nablus. Speculum. 74(2): 310-325.
• Referans 73 Kılıç, Ş., 2011. Orhan Gazi Dönemi Bizans Kaynakları. İçinde, Orhan Gazi ve Dönemi Uluslar arası Orhan Gazi ve Dönemi Sempozyumu 8-9 nisan 2011 Bursa (s. 206-218). Gaye, Bursa.
• Referans 74 Kılıç, Ş., 2013. Önemli Bir Bizans Kısa Kroniği ve Osmanlı Tarihine Katkıları. Tarih Dergisi. 55(1): 31-80.
• Referans 75 Kitabı Mukaddes Eski ve Yeni Ahit Tevrat, Zebur (Mezmurlar) ve İncil, 1997. Kitabı Mukaddes Şirketi, İstanbul.
• Referans 76 Küsgün, O., 2020. Georgios Akropolites Vekayinâmesine Göre Türkiye Selçukluları-İznik Rum İmparatorluğu İlişkileri (1203-1261). Ortaçağ Araştırmaları Dergisi. 3(1): 22-36.
• Referans 77 Lake, K. ve Lake, S., 1934a. Dated Greek Minuscule Manuscripts To The Year 1200. Vol. I: Manuscripts in Jerusalem, Patmos and Athens. Monumenta Palaeographica Vetera Series 1, The American Academy of Arts and Sciences, Boston, Massachussetts.
• Referans 78 Lake, K. ve Lake, S., 1934b. Dated Greek Minuscule Manuscripts To The Year 1200. Vol. II: Manuscripts in Venice, in Oxford, and in London. Monumenta Palaeographica Vetera Series 1, The American Academy of Arts and Sciences, Boston, Massachussetts.
• Referans 79 Lake, K. ve Lake, S., 1935a. Dated Greek Minuscule Manuscripts To The Year 1200. Vol. III: Manuscripts in the Monasteries of Mount Athos and in Milan. Monumenta Palaeographica Vetera Series 1, The American Academy of Arts and Sciences, Boston, Massachussetts.
• Referans 80 Lake, K. ve Lake, S., 1935b. Dated Greek Minuscule Manuscripts To The Year 1200. Vol. IV: Manuscripts in Paris, Part I. Monumenta Palaeographica Vetera Series 1, The American Academy of Arts and Sciences, Boston, Massachussetts.
• Referans 81 Lake, K. ve Lake, S., 1936a. Dated Greek Minuscule Manuscripts To The Year 1200. Vol. V: Manuscripts in Paris, Part II. Oxford, Berlin, Vienna and Jerusalem, Monumenta Palaeographica Vetera Series 1, The American Academy of Arts and Sciences, Boston, Massachussetts.
• Referans 82 Lake, K. ve Lake, S., 1936b. Dated Greek Minuscule Manuscripts To The Year 1200. Vol. VI: Manuscripts in Moscow and Leningrad. Monumenta Palaeographica Vetera Series 1, The American Academy of Arts and Sciences, Boston, Massachussetts.
• Referans 83 Lake, K. ve Lake, S., 1937a. Dated Greek Minuscule Manuscripts To The Year 1200. Vol. VII: Manuscripts in Rome Part I. Monumenta Palaeographica Vetera Series 1, The American Academy of Arts and Sciences, Boston, Massachussetts.
• Referans 84 Lake, K. ve Lake, S., 1937b. Dated Greek Minuscule Manuscripts To The Year 1200. Vol. VIII: Manuscripts in Rome, Part II. Monumenta Palaeographica Vetera Series 1, The American Academy of Arts and Sciences, Boston, Massachussetts.
• Referans 85 Lake, K. ve Lake, S., 1938. Dated Greek Minuscule Manuscripts To The Year 1200. Vol. IX: Manuscripts in Rome, Part III, in Messina, in Naples, and in London. Monumenta Palaeographica Vetera Series 1, The American Academy of Arts and Sciences, Boston, Massachussetts.
• Referans 86 Lake, K. ve Lake, S., 1939. Dated Greek Minuscule Manuscripts To The Year 1200. Vol. X: Manuscripts in Florence, Athens, Grottaferrata and the Meteora. Monumenta Palaeographica Vetera Series 1, The American Academy of Arts and Sciences, Boston, Massachussetts.
• Referans 87 Lake, K. ve Lake, S., 1945. Dated Greek Minuscule Manuscripts To The Year 1200: Indices Volumes I to X. Monumenta Palaeographica Vetera Series 1, The American Academy of Arts and Sciences, Boston, Massachussetts.
• Referans 88 Lowden, J., 1991. Octateuch. The Oxford Dictionary Of Byzantium. Vol. III. Oxford University Press, New York, Oxford. pp. 1510-1511.
• Referans 89 Lowe, E.A., 1924. A hand-list of half-uncial manuscripts. Miscellanea Francesco Ehrle. Vol. 4: Paleografia e diplomatica. Roma. pp. 34-62.
• Referans 90 Mateos, J., 1964. Un Horologion inédit de Saint-Sabas. Le Codex sinaïtique grec 863 (IXe siècle). Mélanges Eugène Tisserant. III: Orient chrétien 2, Studi e testi 233. Biblioteca Apostolica Vaticana, Città del Vaticano. pp. 47-76.
• Referans 91 Mathisen, R., 2008. Palaeography and Codicology. The Oxford Handbook of Early Christian Studies. Oxford University Press, New York, Oxford. pp. 140-168.
• Referans 92 McKenna, J. H., 2009. The Eucharistic Epiclesis: A Detailed History fron the Patristic to the Modern Era. Chicago, Mundelein, Hillenbrand Books, Illinois.
• Referans 93 McKitterick, R., 1990. Carolingian Uncial: A Context for The Lothar Psalter. The British Library Journal. 16(1)-Spring: 1-15.
• Referans 94 Mullett, M., 2010. No Drama, No Poetry, No Fiction, No Readership, No Literature. In: A Companion to Byzantium. Wiley-Blackwell, Birleşik Krallık. pp. 227-238.
• Referans 95 Norwich, J. J., 2013. Bizans: Yükseliş Dönemi (MS 803-1081). (çev. S. H. Riegel). İstanbul.
• Referans 96 Oberhelman, S. M., 1980. Prolegomena to The Byzantine “Oneirakritika”. Byzantion. 50(2): 487-503.
• Referans 97 Oberhelman, S. M., 1991. Astrampsychos. The Oxford Dictionary Of Byzantium. Vol. I. Oxford University Press, New York, Oxford. pp. 213.
• Referans 98 Oberhelman, S. M., 1991. Oneirokritika. The Oxford Dictionary Of Byzantium. Vol. III. Oxford University Press, New York, Oxford. pp. 1526-1527.
• Referans 99 Ostrogorsky, G., 1999. Bizans Devleti Tarihi. (çev. F. Işıltan). Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• Referans 100 Ötüken, Y., 1997. Geç Antik ve Erken Hıristiyan Mimarlığı ve Sanatı. Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi. Cilt 1. Yem Yayın, İstanbul. pp. 651-656.
• Referans 101 Özkaral, T. C., 2015. Eskiçağda Yazı, Kitap ve Kütüphanenin Oluşum Süreci, Günümz Eğitimine Katkıları. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi. 34: 371-384.
• Referans 102 Palazzo, E., 1993. A History of Liturgical Books from The Beginning to The Thirteenth Century. The Liturgical Press, Collegeville, Minnesota.
• Referans 103 Papadakis, A., 1991. Synkellos. The Oxford Dictionary Of Byzantium. Vol. III. Oxford University Press, New York, Oxford. pp. 1993-1994.
• Referans 104 Peers, G., 2000. Iconoclasm, Peter and the Use of Nature in the Smyrna Physiologus (Evangelical School B.8). Jahrbuch der österreichischen Byzantinistik, 50: 267-92.
• Referans 105 Pinakes. 2016. France Paris Bibliotèque nationale de France (BNF) grec 1470. https://pinakes.irht.cnrs.fr/notices/cote/51087/ (Erişim Tarihi: 19.12.2020).
• Referans 106 Rosser, J. H., 2001. Anekdota. Historical Dictionary of Byzantium. Scarecrow, Chicago. pp. 24.
• Referans 107 Rosser, J. H., 2001. Book of Eparch. Historical Dictionary of Byzantium. Scarecrow, Chicago. pp. 58-59.
• Referans 108 Rosser, J. H., 2001. Codex. Historical Dictionary of Byzantium. Scarecrow, Chicago. pp. 85-86.
• Referans 109 Rosser, J. H., 2001. De Administrando Imperio. Historical Dictionary of Byzantium. Scarecrow, Chicago. pp. 113.
• Referans 110 Rosser, J. H., 2001. De Ceremoniis. Historical Dictionary of Byzantium. Scarecrow, Chicago. pp. 114.
• Referans 111 Rosser, J. H., 2001. De Thematibus. Historical Dictionary of Byzantium. Scarecrow, Chicago. pp. 116.
• Referans 112 Rosser, J. H., 2001. Ecloga. Historical Dictionary of Byzantium. Scarecrow, Chicago. pp. 129.
• Referans 113 Rosser, J. H., 2001. Michael Synkellos. Historical Dictionary of Byzantium. Scarecrow, Chicago. pp. 274-275.
• Referans 114 Rosser, J. H., 2001. Monasticism. Historical Dictionary of Byzantium. Scarecrow, Chicago. pp. 277-278.
• Referans 115 Rosser, J. H., 2001. Music. Historical Dictionary of Byzantium. Scarecrow, Chicago. pp. 277-285.
• Referans 116 Rosser, J. H., 2001. Romanos The Melode. Historical Dictionary of Byzantium. Scarecrow, Chicago. pp. 345.
• Referans 117 Rosser, J. H., 2001. Vita. Historical Dictionary of Byzantium. Scarecrow, Chicago. pp. 412-413.
• Referans 118 Sahilli, Y., 2016. Bizans Dönemine Ait 14. Yüzyıl El Yazmasının Değerlendirilmesi (Oxford University, Bodleian Library, MS. gr. Th. f. 1). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı yayımlanmamış yüksek lisans tezi, 681 sayfa.
• Referans 119 Sčepkina, M. B., 1977. Miniatjury Chludovskoj Psaltyri (Rusça). Moskova.
• Referans 120 Serdar Dinçer, P., 2016a. El Yazmasının Kökeni ve Terminoloji Önerileri. İdil. 5(23):931-940.
• Referans 121 Serdar Dinçer, P., 2016b. Erken Bizans Dönemi Resimli Dini El Yazmaları: Viyana Genesis. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı yayımlanmamış doktora tezi, 407 sayfa.
• Referans 122 Ševčenko, N. P., 1991. Menologion. The Oxford Dictionary Of Byzantium. Vol. II. Oxford University Press, New York, Oxford. pp. 1341-1342.
• Referans 123 Ševčenko, N. P., 1991. Menologion of Basil II. The Oxford Dictionary Of Byzantium. Vol. II. Oxford University Press, New York, Oxford. pp. 1341.
• Referans 124 Skeat, T., 1999. The Codex Sinaiticus The Codex Vaticanus and Constantine. The Journal of Theological Studies. 50(2): 583-625.
• Referans 125 Sophocles, E. A., 1900. κωδιξ. Greek Lexicon of The Roman and Byzantine Periods. New York. pp. 700.
• Referans 126 Sophocles, E. A., 1900. περγαμηνά. Greek Lexicon of The Roman and Byzantine Periods. New York. pp. 873.
• Referans 127 Sayar, M. H., 1997. Paleografi. Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi. Cilt 3. Yem Yayın, İstanbul. pp. 1420-1422.
• Referans 128 Sözen, M. ve Tanyeli, U., 1999. Codex. Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü. Remzi Kitabevi, İstanbul. pp. 54.
• Referans 129 Sözen, M. ve Tanyeli, U., 1999. Minyatür. Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü. Remzi Kitabevi, İstanbul. pp. 163.
• Referans 130 Sözen, M. ve Tanyeli, U., 1999. Minyatür. Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü. Remzi Kitabevi, İstanbul. pp. 163.
• Referans 131 Sözen, M. ve Tanyeli, U., 1999. Papirüs. Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü. Remzi Kitabevi, İstanbul. pp. 185.
• Referans 132 Sözen, M. ve Tanyeli, U., 1999. Parşömen. Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü. Remzi Kitabevi, İstanbul. pp. 187.
• Referans 133 Strzygowski, J., 1899. Der Bilderkreis Des Griechischen Physiologus Des Kosmas Indikopleustes Und Oktateuch. Druck und Verlag von B. G. Teubner, Leipzig.
• Referans 134 Taft, R. F., 1991. Horologion. The Oxford Dictionary Of Byzantium. Vol. II. Oxford University Press, New York, Oxford. pp. 947.
• Referans 135 Taft, R. F. ve Ševčenko, N. P., 1991. Oktoekhos. The Oxford Dictionary Of Byzantium. Vol. III. Oxford University Press, New York, Oxford. pp. 1520.
• Referans 136 Talbot, A. M., 1991. Philotheos Kokkinos. The Oxford Dictionary Of Byzantium. Vol. III. Oxford University Press, New York, Oxford. pp. 1662.
• Referans 137 Tanındı, Z., 1997. Cilt. Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi. Cilt 1. Yem Yayın, İstanbul. pp. 347-349.
• Referans 138 Thompson, E. M., 1893. Handbook of Greek and Latin Palaeography. New York.
• Referans 139 Tjäder, J.-O., 1974. Der Ursprung der Unzialschrift. Basler Zeitschrift für Geschichte und Altertumskunde. 74: 9-40.
• Referans 140 Umar, B. (çev.), 1996. Anna Komnena Aleksiad Malazgirt’in Sonrası İmparator Alexios Komnenos Döneminin Tarihi. İnkılap, İstanbul.
• Referans 141 Umar, B. (çev.), 2008. Georgios Akropolites Vekayinâme. Arkeoloji ve Sanat, İstanbul.
• Referans 142 Vermeille, A., 2006. Physiologus de l’Orient à l’Occident un patchwork multiculturel au service de l’Écriture. Mémoire de latin dirigé Par M. Jean-Jacques Aubert, professeur à l’Université de Neuchâtel. Université de Neuchâtel, Faculté des lettres et sciences humaines, Sciences de l’Antiquité, Neuchâtel.
• Referans 143 Wortley, J. (çev.), 2011. John Skylitzes, A Synopsis of Byzantine History 811-1057. Cambridge University Press, Cambridge.
• Referans 144 Yıldız, N., 2000. Eskiçağda Yazı Malzemeleri ve Kitabın Oluşumu. Türk Tarih Kurumu, Ankara.