Ege Bölgesinde Geleneksel Kullanımı Olan Ağaç Türlerinin Yöresel Adları

Yıl 2022, Cilt: 10 Sayı: 3, 93 - 105, 28.12.2022

Ece Sevgi , Ünal Akkemik

https://doi.org/10.31451/ejatd.1217649

Öz

Akdeniz fitocoğrafik bölgesi içindeki Ege Bölgesinde iklimi, yeryüzü özellikleri ve farklı yükseltilere sahip olması sebebiyle tür çeşitliliği oldukça zengindir ve bu bitkiler insanlar tarafından kullanılmaktadır.
Bu çalışmada, bölgedeki etnobotanik ve geleneksel bitki kullanımı kapsamındaki yayınlardan ağaçların geleneksel adlarının geçtiği 47 yayın değerlendirilmiştir. Ege Bölgesi geleneksel kullanımı olan 96 ağaç taksonuna ait 390 adet yöresel ad verildiği tespit edilmiştir. Bu sayılar bölgede ağaç türlerinin iyi tanındığının da bir göstergesi olarak değerlendirilebilir.
Ağaç türlerinden 35’i bir bitkiadı (fitonim) ile kayıtlıdır. Özellikle çok eski dönemlerden bu yana meyvelerinin kullanıldığı bilinen; ceviz, ayva, kestane, iğde, zeytin ve şeftali buna örnek verilebilir. Bölgenin bazı yörelerinde aynı türe farklı adlar verildiği gibi farklı türlerin de aynı yöresel ad ile anıldığı belirlenmiştir. Bu ortak adlardan “Çitlenbik” adı Celtis australis L. ve Pistacia terebinthus L. türleri için, “Kızılcık” adı Cornus mas L., Crataegus monogyna Jacq., Juniperus oxycedrus L. türleri için kullanıldığı tespit edilmiştir. Ayrıca yaygın olarak kızılçam olarak bilinen Pinus brutia Ten. ve karaçam adı ile tanınan Pinus nigra J. F. Arnold. subsp. pallasiana (Lamb.) Holmboe türleri de akçam olarak ortak ad ile de adlandırılmaktadır.
Sonuç olarak, geleneksel kullanım açısından önem taşıyan çok sayıda ağaç türünün bölgede bulunduğu ve bitkiadları açısından da önemli bir birikimin olduğu görülmektedir

Anahtar Kelimeler

Ege Bölgesi, ağaç türleri, yöresel adlar, fitonim, etnobotanik

Kaynakça

• Abakay, K., 2019. Sandıklı’da (Afyonkarahisar) yetişen doğal bitkilerin halk tarafından geleneksel kullanımı. Afyon Kocatepe Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Moleküler Biyoloji ve Genetik Anabilim Dalı yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi, 159 sayfa.
• Akan, H., Öz, A., Pekmez, H., 2018. Ortaca (Muğla) yöresinde halk arasında kullanılan bazı bitkiler. Türk Tarım-Gıda Bilim ve Teknoloji Dergisi, 6(9): 1168-1174.
• Akçiçek, E., Vural, Ö., 2003. Kumalar Dağı (Afyon) ve çevresindeki bazı bitkilerin yöresel adları ve etnobotanik kullanımları. Ot Sistematik Botanik Dergisi 10(2): 151-162.
• Akkavak Zurnacı, Y., 2019. Denizli ilinin bazı ilçelerinin etnobotanik özellikleri üzerine bir araştırma. Pamukkale Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Biyoloji Anabilim Dalı yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi, 234 sayfa, Denizli.
• Akkemik, Ü., (Ed.) 2020. Türkiye’nin Bütün Ağaçları ve Çalıları. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1364 sayfa, İstanbul.
• Akkemik, Ü., Sevgi, O., Yılmaz, H., Sevgi, E. Yılmaz, Y., 2019. Herdem yeşil meşelerin Türkçe adları üzerine bir değerlendirme. Avrasya Terim Dergisi, 7(1): 26-33.
• Akyol, Y., Altan, Y., 2013. Ethnobotanical studies in the Maldan village (Province Manisa, Turkey). Marmara Pharmaceutical Journal, 17: 21-25.
• Alkayış, M.F., 2007. Türkiye Türkçesinde bitki adları. Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Doktora tezi, 629 sayfa, Kayseri.
• Altundağ Çakır, E., 2017. A comprehensive review on ethnomedicinal utilization of gymnosperms in Turkey. Eurasian Journal of Forest Science, 57(1): 35-47.
• Altundağ, E., Özhatay, N., 2009. Local names of some useful plants from Iğdır province (East Anatolia). Journal of Pharmacy of Istanbul University, 40: 101-115.
• Arı, S., Temel, M., Kargıoğlu, M., Konuk, M., 2015. Ethnobotanical survey of plants used in Afyonkarahisar-Turkey. Journal of Ehnobiology and Ethnomedicine, 11(1): 1-15.
• Aslan, A., Mat, A., Özhatay, N., Sarıyar, G., 2007. A Contibution to traditional medicine in West Anatolia. İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Dergisi, 39: 73-83.
• Atmaca, E., 2012. Eski Oğuz Türkçesinden günümüz Türkiye Türkçesine kadar özelleşme yoluyla anlam daralmasına uğrayan kelimeler. Turkish Studies-International Periodical for The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 7(2): 129-143.
• Batkan, E.S., 2019. Çardak (Denizli) yöresinde etnobotanik bir çalışma. Isparta Uygulamalı Bilimler Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Orman Mühendisliği Anabilim Dalı yayınlanmamış Yüksek Lisans tezi, 134 sayfa, Isparta.
• Baytop, T., 2007. Türkçe Bitki Adları Sözlüğü. Türk Dil Kurumu, Üçüncü baskı, Ankara.
• Beşkardeş, V., Uslu, Y.B., Uslu, B., 2014. Geyik ile İlgili terimler üzerine düşünceler. Avrasya Terim Dergisi, 2(1): 17-24.
• Bulut, G., Tuzlacı, E., 2013. An Ethnobotanical study of medicinal plants in Turgutlu (Manisa-Turkey). Journal of Ethnopharmacology, 149(3): 633-647.
• Bulut, G., Haznedaroğlu, M. Z., Doğan, A., Koyu, H., Tuzlacı, E., 2017. An ethnobotanical study of medicinal plants in Acipayam (Denizli-Turkey). Journal of Herbal Medicine, 10: 64-81.
• Cesur, H., Yüksel, S., 2018. İzmir ili Kiraz, Beydağ ve Ödemiş ilçeleri tıbbi bitkileri. Atlas International Refereed Journal on Social Sciences, 4(15): 1609-1614.
• Çilden, E., 2011. Paşayaylası (Aydın) florası ve etnobotanik özellikleri. Hacettepe Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Biyoloji Anabilim Dalı yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi, 173 sayfa, Ankara.
• Çubukçu, B., Atay, M., Sarıyar, G., Özhatay, N., 1994. Aydın ili halk ilaçları. Geleneksel ve Folklorik Droglar Dergisi, 1(1): 1-60.
• Davis, P.H. (Ed.), 1965-1985. Flora of Turkey and the East Aegean Islands. Vol.1-9. Edinburgh University Press, Edinburgh.
• Davis, P.H., Mill, R.R., Tan, K. (Eds.), 1988. Flora of Turkey and the East Aegean Islands. Vol.10 (Supp. I), Edinburgh University Press, Edinburgh.
• Deniz, L., Serteser, A., Kargıoğlu, M., 2010. Uşak Üniversitesi ve yakın çevresindeki bazı bitkilerin mahalli adları ve etnobotanik özellikleri. Afyon Kocatepe Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi, 1: 57-72.
• Doğan, A., Tuzlacı, E., 2015. Tunceli’nin bazı yöresel bitki adları. Avrasya Terim Dergisi, 3(2): 23-33.
• Durmuşkahya, C., Öztürk, M., 2013. Ethnobotanical survey of medicinal plants used for the treatment of diabetes in Manisa, Turkey. Sains Malaysiana, 42(10): 1431-1438.
• Eroğlu Erik, A., 2019. Afyonkarahisar ilinde etnobotanik bir çalışma. Yeditepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Fitoterapi Anabilim Dalı yayınlanmamış Yüksek Lisans tezi, 227 sayfa, İstanbul.
• Ertuğ, F., 2004a. Etnobotanik çalışmaları ve Türkiye’de yeni açılımlar. Kebikeç (İnsan Bilimleri için Kaynak Araştırmaları Dergisi), 18: 181-187.
• Ertuğ, F., 2004b. Bodrum yöresinde halk tıbbında yararlanılan bitkiler. KHC Başer ve N. Kırımer (Eds.), 14. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı (29–31 Mayıs, 2002, Eskişehir) Bildiri Kitabı, 76-93.
• Ertuğ, F., 2004c. Wild edible plants of the Bodrum area (Muğla, Turkey). Turkish Journal of Botany, 28(1-2): 161-174.
• Ertuğ, F., 2014. Etnobotanik, Şu eserde: Güner, A. ve Ekim, T., (Ed). Resimli Türkiye Florası. Cilt 1, Ali Nihat Gökyiğit Vakfı, Flora Araştırmaları Derneği ve Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları Yayını, İstanbul.
• Ertuğ, F., Tümen, G., Çelik, A., Dirmenci, T., 2004. Buldan (Denizli) etnobotanik envanter çalışması”. Tübitak Proje numarası: SBB-3031, Projesi Raporu, 234 sayfa.
• Güler, B., Kümüştekin, G., Uğurlu, E., 2015. Contribution to the traditional uses of medicinal plants of Turgutlu (Manisa–Turkey). Journal of Ethnopharmacology, 176: 102-108.
• Gümüşatam, G., 2010. Eski Anadolu Türkçesinde eczacılık terimleri ve bu terimlerin tıp, botanik, zooloji, madencilik, kimya terimleriyle ilişkileri. Turkish Studies-International Periodical for The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 5(2): 1032-1087.
• Güner, A., Özhatay, N., Ekim, T., Başer, K.H.C. (Eds.), 2000. Flora of Turkey and the East Aegean Islands. Vol 11 (Supp. II), Edinburgh University Press, Edinburgh.
• Güner, A. (Baş Editör), 2012. Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler). ANG Vakfı/Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi, İstanbul.
• Güner, A., Akyıldırım, B., Alkayış, M. F. Çıngay B., Kanoğlu, S.S., Özkan, A.M., Öztekin, M., Tuğ, G.N., 2012. Türkçe Bitki Adları. Şu eserde: Güner, A., Aslan, S. Ekim, T. Vural, M. ve Babaç, M.T. (Edlr.). Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler). Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi Yayınları Flora Dizisi 1, İstanbul.
• Güner, A., Gençler Özkan, A., Akyıldırım, B., Çıngay, B., Tuğ, G., Alkayış, M., Öztekin, M., Kanoğlu, S., 2014. Editöre Mektup; Orhan Sevgi ve Ünal Akkemik’in “Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler)” Adlı Eserin Bilgi Kaynağı ve Terim Yaklaşımı Üzerine Bir Değerlendirme” (Avrasya Terim Dergisi 2/1, 50-67, 2014) Adlı Makalesi Üzerine. Avrasya Terim Dergisi, 2(2): 1-5.
• Gürdal, B., Kültür, Ş., 2013. An Ethnobotanical study of medicinal plants in Marmaris (Muğla, Turkey)”. Journal of Ethnopharmacology, 146(1): 113-126.
• Honda, G., Yeşilada, E., Tabata, M., Sezik, E., Fujita, T., Takeda, Y., Takaishi, Y., Tanaka, T., 1996. Traditional medicine in Turkey VI. Folk medicine in West Anatolia: Afyon, Kütahya, Denizli, Muğla, Aydin provinces. Journal of Ethnopharmacology, 53(2): 75-87.
• Kahraman, A., Tatlı, A., 2004. Umurbaba dağı (Eşme-Uşak) ve çevresindeki bazı bitkilerin mahalli adları ve etnobotanik özellikleri”. Ot Sistematik Botanik Dergisi, 11(2): 147-154.
• Kargıoğlu, M., Cenkci, S., Serteser, A., Evliyaoğlu, N., Konuk, M., Kök, M. Ş., Bağcı, Y., 2008. An ethnobotanical survey of Inner-West Anatolia, Turkey. Human Ecology, 36(5): 763-777.
• Kargıoğlu, M., Cenkci, S., Serteser, A., Konuk, M., Vural, G., 2010. Traditional uses of wild plants in the Middle Aegean Region of Turkey. Human Ecology, 38(3): 429-450.
• Kazan, D., 2007. Ortaca (Muğla) ilçesinin etnobotaniği. Muğla Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Biyoloji Anabilim dalı yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi, 159 sayfa, Muğla.
• Keskin, M., 2019. Yatağan (Muğla) ve çevresindeki tıbbi ve ekonomik bitkiler. Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Biyoloji Anabilim Dalı yayınlanmamış Yüksek Lisans tezi, 279 sayfa, Muğla.
• Kıncal, S., 2018. Ula (Muğla) ilçesinin etnobotanik özellikleri. Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Biyoloji Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 205 sayfa, Muğla.
• Kızılarslan, Ç., Özhatay, N., 2009. Local names of some plants from the South Part of Izmit (Northwest Turkey). Journal of Pharmacy of Istanbul University, 40: 37-46.
• Kızılarslan, Ç., Sevgi E., 2013. Ethnobotanical uses of genus Pinus L. (Pinaceae) in Turkey. Indian Journal of Traditional Knowledge, 12(2): 209-220.
• Köysal, A., Altundağ, E., 2020. Gölyaka ilçesinde (Düzce) yerel halk tarafından kullanılan bitkilerin yöresel isimleri. Avrasya Terim Dergisi, 8(2): 70-78.
• Küçüker, P., Yıldız, Y., 2016. Tercüme-i Müfredât-ı İbn-i Baytar’daki (1b-150a) bitki adları üzerine bir inceleme. International Journal of Social Science, 44: 13-32.
• Küçüker, P., 2010. Lügat-i Mükilât-ı Eczâ’da Türkçe bitki adları. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3-11.
• Mert, H. H., Başlar, S., Doğan, Y., 1993. İzmir yöresinin bazı tıbbi bitkileri ve kullanımları. Buca Eğitim Fakültesi Dergisi, 2: 73-77.
• Okan, T., Köse, C., Aksoy, E., Köse, N., Wall, J., 2017. Türkiye’de kestane (Castanea sativa Mill.) ve kullanımı üzerine geleneksel terimler. Avrasya Terim Dergisi, 5(1): 19-27.
• Oturakçı, N., 2012. Divanü Lûgati’t-Türk’teki botanik terimlerinin Kazakça ve Türkçedeki görünümleri. Karadeniz Araştırmaları, 4(13): 195-212.
• Önler, Z., 2004. XIV.-XV. Yüzyıl tıp metinlerinde Türkçe bitki adları. Kebikeç (İnsan Bilimleri için Kaynak Araştırmaları Dergisi), 18: 273-301.
• Plants of the World Online, 2022. https://powo.science. kew.org/ (Erişim Tarihi: 19.12.2022).
• Sağıroğlu, M., Dalgıç, S., Toksoy, S., 2013. Medicinal plants used in Dalaman (Muğla). Turkey. Journal of Medicinal Plants Research, 7(28): 2053-2066.
• Sargın, S. A., Akçicek, E., Selvi, S., 2013. An ethnobotanical study of medicinal plants used by the local people of Alaşehir (Manisa) in Turkey. Journal of Ethnopharmacology, 150(3): 860-874.
• Sargın, S. A., Selvi, S., López, V., 2015. Ethnomedicinal plants of Sarigöl district (Manisa), Turkey. Journal of Ethnopharmacology, 171: 64-84.
• Sarı, A. O., Bilgin, O., Bilgiç, A., Nedret, Tort, N., Güvensen, A., Şenol, S. G., 2010. Ege ve Güney Marmara Bölgelerinde halk ilacı olarak kullanılan bitkiler. Anadolu Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü Dergisi, 20(2): 1-21.
• Satıl, F., Akçiçek, E., Selvi, S., 2008. Madra Dağı (Balıkesir/İzmir) ve çevresinde etnobotanik bir çalışma. Research Journal of Biology Sciences, 1(1): 31-36.
• Sayar, A., Güvensen, A., Özdemir, F., Öztürk, M., 1995. Muğla (Türkiye) ilindeki bazı türlerin etnobotanik özellikleri. Ot Sistematik Botanik Dergisi, 2(1): 151-160.
• Sevgi, E., Kızılarslan Hançer, Ç., Akkaya, M., Altundağ Çakır, E., 2018. Biga’da (Çanakkale) geleneksel kullanımı olan bitkilerin yöresel adları ve adlandırma yaklaşımları. Avrasya Terim Dergisi, 6(1): 35-47.
• Sevgi, E., Kızılarslan, Ç., 2013. Bir İsim Çok Bitki-Mayasıl Otu. Avrasya Terim Dergisi, 1(1): 17- 29.
• Sevgi, O., 2015. Yerli Ormancılık Terimleri Çalışması. Avrasya Terim Dergisi, 3(2): 34-57.
• Sevgi, O., Akkemik, Ü., 2014a. Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler) Adlı Eserin Bilgi Kaynağı ve Terim Yaklaşımı Üzerine Bir Değerlendirme. Avrasya Terim Dergisi, 2(1): 50-67.
• Sevgi, O., Akkemik, Ü., 2014b, Orhan Sevgi ve Ünal Akkemik’in “Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler)” Adlı Eserin Bilgi Kaynağı ve Terim Yaklaşımı Üzerine Bir Değerlendirme” Adlı Makaleye İlişkin Prof. Dr. Adil Güner’in Editöre Mektuba İlişkin Yazarların Yanıtı. Avrasya Terim Dergisi, 2(2): 6-10.
• Şahin, B., 2019. Kemalpaşa (İzmir) kırsalında etnobotanik. Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Biyoloji Anabilim Dalı yayınlanmamış Yüksek Lisans tezi, 123 sayfa, İzmir.
• Şahin, H., 2007. Câmi‘ü’l-Fürs Örneğinde XVI. Yüzyıl Bitki İsimleri. Turkish Studies, 2(2): 570-602.
• Şahin, İ., 2015. Adbilim (Çerçeve, Terim, Yöntem ve Sınıflandırmalarıyla). Ankara: Pegem Akademi.
• Şahin, İ., 2016. Filoloji ve botanik alanlarının kavşağında yerel fitonimler (bitkiadları) meselesi. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 56: 775-791.
• Şenkardeş, İ., Tuzlacı, E., 2016. Nevşehir'in güney ilçelerindeki bitkilerin yöresel adları. Avrasya Terim Dergisi, 4(1): 29-39.
• Şenol, S. G., Seçmen, Ö., Uğurlu, E., 2006. Some ethnobotanical uses in the rural areas of Ödemiş, Tire, Kiraz (İzmir–Turkey). In Proceedings of the Fourth International Congress of Ethnobotany (ICEB 2005), Ed., F. Ertuğ, 605-608.
• Tavas, S., 2019. Emet (Kütahya) yöresinde etnobotanik bir çalışma. Isparta Uygulamalı Bilimler Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Orman Mühendisliği Anabilim Dalı yayınlanmamış Yüksek Lisans tezi, 51 sayfa, Isparta.
• The Catalogue of Life, 2020. https://www.catalogueo flife.org (Erişim Tarihi: 12 /04/ 2021).
• The Plantlist, 2021. http://www.theplantlist.org (Erişim Tarihi: 20 /02/ 2020).
• Tuzlacı, E., 2004a. Baba Dağı (Muğla) florası ve Fethiye yöresinde halkın yararlandığı bitkiler hakkında bir ön araştırma. KHC Başer ve N. Kırımer (Eds.), 14. Bitkisel İlaç Hammaddeleri /Toplantısı (29–31 Mayıs, 2002, Eskişehir) Bildiri Kitabı, Eskişehir, 417-426.
• Tuzlacı, E., 2004b. Datça yarımadası (Muğla) florası ve bu yörede halkın yararlandığı bitkiler. KHC Başer ve N. Kırımer (Eds.), 14. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı (29-31 Mayıs 2002, Eskişehir) Bildiri Kitabı, 394-417.
• Tuzlacı, E., Sadıkoğlu, E., 2007. Turkish folk medicinal plants, Part VI: Koçarlı (Aydın). İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Dergisi, 39: 25-37.
• Tuzlacı, E., 2011. Türkiye Bitkileri Sözlüğü (Genişletilmiş 2. Baskı). Alfa Yayınları, İstanbul.
• Ugulu, I., 2011. Traditional ethnobotanical knowledge about medicinal plants used for external therapies in Alasehir, Turkey. International Journal of Medicinal and Aromatic Plants, 1(2): 101-106.
• Ugulu, I., Baslar, S., Yorek, N., Dogan, Y., 2009. The investigation and quantitative ethnobotanical evaluation of medicinal plants used around İzmir province, Turkey. Journal of Medicinal Plants Research, 3(5): 345-367.
• Uğurlu, E., Seçmen, O., 2008. Medicinal plants popularly used in the villages of Yunt Mountain (Manisa-Turkey). Fitoterapia, 79(2): 126-131.
• Uysal, G., 2008. Köyceğiz (Muğla) ilçesinin etnobotaniği. Muğla Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Biyoloji Anabilim Dalı yayınlanmamış Yüksek Lisans tezi, 224 sayfa, Muğla.
• Vural, G., 2008. Honaz Dağı ve çevresi’ndeki bazı doğal bitkilerin etnobotanik özellikleri. Afyon Kocatepe Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Biyoloji Anabilim Dalı, Yüksek Lisans tezi, 158 sayfa.
• Yener, Ş. D., 2022. Juglans regia L. bitkisinin Türkiye’deki yöresel isimleri üzerine bir araştırma. Avrasya Terim Dergisi, 10 (1): 7-19.
• Yıldırımlı, Ş., 2004. Etnobotanik ve Türk etnobotaniği. Kebikeç (İnsan Bilimleri için Kaynak Araştırmaları Dergisi), 17: 175-193.
• Yılmaz, D., 2019. Datça yarımadası (Muğla)'nın etnobotanik özellikleri. Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Orman Mühendisliği Anabilim Dalı Yüksek Lisans tezi, 91 sayfa, Trabzon.