THE IMPACT OF PERSIAN CULTURE ON FORMATION OF MAHDI BELIEF IN SHIA

Yıl 2012, Cilt: 5 Sayı: 2, 109 - 148, 15.11.2012

Fatih Topaloğlu

Öz

The subject of the article is the influence of the Persian culture on the foundation of the Mahdi belief in Shia which is one of the branches of Islamic politics and belief. In introduction, after the assertions about that the previous religions and cultures influenced Shia briefly addressed, the redeemer thought in Persian culture presented with various historical events and references in texts of Zoroastrianism. In the first chapter; the Shia's foundation process and the discussions about it, and various events and terms regarding the emergence of Shia were studied. In the chapter two, the extent to which some Shia branches were influenced by Mahdi belief and Persian culture in the context of various people and movements was stated. A short review about the influence of Persian culture on Shia appears in conclusion.

Anahtar Kelimeler

Shia, Mahdi, Persian, Zoroastrianism

Şi'a'da Mehdi İnancının Oluşumunda Fars Kültürünün Etkisi

Öz

Makalenin konusu, siyasi ve itikadi İslam mezheplerinden Şia'da Mehdi düşüncesinin teşekkülünde Fars kültürünün etkisidir. Girişte Şia'nın daha önceki din ve kültürlerden etkilendiğine dair bazı iddialara kısaca değinildikten sonra Fars kültüründeki kurtarıcı düşüncesi tarihi bazı olaylar ve Zerdüştlük dini metinlerinden örneklerle sunulmaktadır. Birinci bölümde Şia'nın ortaya çıkışı ele alınarak bu konudaki tartışmalar ve bu hususta etkili olan çeşitli hadise ve kavramlar üzerinde durulmaktadır. İkinci bölümde bazı Şii fırkaların Mehdi inancı ve bunun Fars kültüründen ne ölçüde etkilendiği bazı kişiler ve hareketleri bağlamında ortaya konulmaktadır.  Sonuç bölümünde ise Fars kültürünün Şia'nın oluşumuna etkisi konusunda kısa bir değerlendirmemiz bulunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Şia, Mehdi, Fars, Zerdüştlük

Kaynakça

• Abdülhamid, İrfan, İslam’da İtikadi Mezhepler ve Akaid Esasları, çev. M. Saim Yeprem, Marifet Yayınları, Üçüncü Baskı, İstanbul 1994.
• Ahmed Emin, Duha’l-İslam, Mektebetu’n-Nehzati’l-Mısriyye, Beşinci Baskı, Kahire 1956, III.
• Almaz Ahmet-Pelin Batu, Geçmişten Günümüze Yahudilik Tarihi, Nokta Kitap Yayınları, İstanbul 2007.
• Alusi, Ebu’l-Fazl Şihabuddin Seyyid Muhammed (127/744), Ruhu’l-Meani fi Tefsiri’l-Kur’ani’l-Azim ve’s-Seb’i’l-Mesani, Beyrut trz., XX.
• Atay, Hüseyin, Ehl-i Sünnet ve Şia, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara 1983.
• Bağdadi, Ebu Mansur Abdulkahir b. Tahir b. Muhammed (429/1037), Mezhepler Arasındaki Farklar (el-Fark beyne’l-Fırak), çev. Ethem Ruhi Fığlalı, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1991.
• Bağdadi, Ebu Mansur Abdulkahir b. Tahir b. Muhammed (429/1037), Kitabu Usuli’d-Din, Matbaatu’d-Devlet, İstanbul 1928.
• Benli, Yusuf, Fars-Şia İlişkisi (H. II. Asır), Nehir Yayıncılık, Malatya 2006.
• Biruni, Ebu Reyhan Muhammed b. Ahmed (362-440/973-1048), el-Asaru’l-Bakiyye ani’l-Kuruni’l-Haliyye, tah. Perviz Ezkai, Miras-ı Mektub Yayınları, Tahran 2002.
• Bozan, Metin, İmamiyye’nin İmamet Nazariyesinin Teşekkül Süreci, İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları, İstanbul 2009.
• Buhari, Ebu Abdillah Muhammed b. İsmail b. İbrahim b. el-Muğire el-Cu’fi (256/870), el-Camiu’s-Sahih, “Kitabu’l-Fiten”, Daru İhyai’t-Turasi’l-Arabi, İkinci Baskı, Beyrut 1981, XXIV.
• Bulut, Halil İbrahim, “Şii Fırkalarda Gaybet ve Ric’at Anlayışı”, İslamiyat Dergisi, Ankara 2004, VIII/1, 139-156.
• Bulut, Halil İbrahim, “İlk Dönem İmami Kaynaklarda Gaybet Anlayışı”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sivas 2004, Cilt VIII/2, 49-68.
• Bulut, Halil İbrahim, “Şeyh Müfid ve İmamiyye Ekolünde Gaybet İnancının Aklileşmesi”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sivas 2005, IX/1, 178-179.
• Büyükkara, Mehmet Ali, Ehl-i Beyt ve Ehl-i Devlet, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul 2010.
• Corbin, Henry (1903-1978), İslam Felsefesi Tarihi I, çev. Hüseyin Hatemi, İletişim Yayınları, Üçüncü Baskı, İstanbul 2001.
• Daftary, Farhad, İsmaililer Tarih ve Öğretileri, çev. Erdal Toprak, Doruk Yayıncılık, İstanbul 2005.
• Doğan, İsa, “Zeydiyye Mezhebi”, Milletlerarası Tarihte ve Günümüzde Şiilik Sempozyumu, İlmi Neşriyat, İstanbul 1993.
• Doğan, İsa, “Zeydiyye Mezhebinin Doğuşu ve Kelami Görüşleri”, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1987.
• Ebu Zehra, Muhammed, İslam’da İtikadi, Siyasi ve Fıkhi Mezhepler Tarihi, çev. Sıbğatullah Kaya, Şura Yayınları, İstanbul trz.
• Eş’ari, Ebu’l-Hasen Ali b. İsmail b. Ebi Bişr İshak b. Salim (324/935), İlk Dönem İslam Mezhepleri Makalatu’l-İslamiyyin ve İhtilafu’l-Musallin, çev. Mehmet Dalkılıç-Ömer Aydın, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2005.
• Fazlurrahman, İslam, çev. Mehmet Dağ-Mehmet Aydın, Selçuk Yayınları, Ankara 1993.
• Fığlalı, Ethem Ruhi, “Gaib”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1996, XIII, 292.
• Fığlalı, Ethem Ruhi, “Mesih ve Mehdi İnancı Üzerine”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara 1981, XXV, 179-214.
• Fığlalı, Ethem Ruhi, “The Problem of Abd-Allah Ibn-Saba”, AÜİF İslam İlimleri Enstitüsü Dergisi, Ankara 1982, 379-390.
• Fığlalı, Ethem Ruhi, Çağımızda İtikadi İslam Mezhepleri, Selçuk Yayınları, Yedinci Baskı, İstanbul 1995.
• Fığlalı, Ethem Ruhi, İmamiyye Şiası, Selçuk Yayınları, İstanbul 1984.
• Fortescue, Adrian, “Docetism”, Encyclopaedia of Religion end Ethics, ed. James Hastings, Edinburgh 1994, IV.
• Günaltay, M. Şemseddin, İran Tarihi I En Eski Çağlardan İskender’in Asya Seferine Kadar, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1948.
• Hacaloğlu, Haluk, Zerdüşt ‘Ahura Mazda’, Ruh ve Madde Yayınları, İstanbul 1995.
• Hairi, Şeyh Fazlullah, Min Müsnedi Ehli’l-Beyt, Müessesetu’z-Zehra, London 1987.
• Hakyemez, Cemil, “Mehdi Düşüncesinin İtikadileşmesi Üzerine”, Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 5, Çorum 2004, III, 127-144.
• Hakyemez, Cemil, “On İkinci İmam’ın Gaybeti Fikrinin Ortaya Çıkışı”, Marife Dergisi, Konya 2008, VIII/III, 9-25.
• Hakyemez, Cemil, Şia’da Gaybet İnancı ve Gaib Onikinci İmam, İsam Yayınları, İstanbul 2009.
• Halisi, Muhammed b. Muhammed, İhyau’ş-Şeria fi Mezhebi’ş-Şia, Matbaatu’l-Mearif, Bağdat 1951.
• Hasan b. Muhammed, Kitabu’l-İrca, çev. Sönmez Kutlu, “İlk Mürciî Metinler ve Kitabu’l-İrca” adlı makale içinde, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara 1997, XXXVII, 317-331.
• Haseni, Haşim Maruf, Usulu’t-Teşeyyu’, Daru’l-Kalem, İkinci Baskı, Beyrut trz.
• Himyeri, Ebu Said Neşvan (573/1177), el-Hûru’l-Ayn, tah. Kemal Mustafa, Mektebetu’l-Hanci, Mısır 1948.
• Hitti, Philip, Tarihu’l-Arab, Dördüncü Baskı, Daru’l-Keşşaf, Beyrut 1965, I.
• http://www.avesta.org/ka/yt13sbe.htm#section28 (13.09.2010).
• http://www.avesta.org/ka/yt19sbe.htm (13.09.2010).
• http://www.avesta.org/vendidad/vd19sbe.htm#section1a (13.09.2010).
• http://www.avesta.org/yasna/yasna.htm#y13 (13.09.2010).
• http://www.avesta.org/yasna/yasna.htm#y54 (13.09.2010).
• http://www.avesta.org/yasna/yasna.htm#y9 (13.09.2010).
• İbn Haldun, Mukaddime, haz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yayınları, İstanbul 1982, I.
• İbn Hazm, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed el-Endelusi ez-Zahiri (456/1064), el-Fasl fi’l-Milel ve’l-Ehva ve’n-Nihal, Daru’l-Marife, Beyrut 1975, II.
• İbn Sa’d, Ebu Abdullah Muhammed b. Sa’d b. Meni (168-230/784- 845), et-Tabakatu’l-Kubra, Daru Beyrut, Beyrut 1957, V.
• İbrahim, Ali Rıza, Mehdeviyyet der İslam ve Din-i Zertuşt, İntişarat-ı Baz, Tehran 1381/2003.
• İlhan, Avni, “Gaybet”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1996, XIII, 410-412.
• İlhan, Avni, “Kütübü Sittedeki Hadislere Göre Mehdilik”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, İzmir 1992, VII, 101-124.
• İlhan, Avni, “Şia’da Usulu’d-Din”, Milletlerarası Tarihte ve Günümüzde Şiilik Sempozyumu, İlmi Neşriyat, İstanbul 1993.
• İlhan, Avni, Mehdilik, Beyan Yayınları, İkinci Baskı, İstanbul 1993.
• İsferayini, Ebu’l-Muzaffer (471/1078), et-Tabsir fi’d-Din ve Temyizu’l-Fırkati’n-Naciyeti ani’l-Fıraki’l-Halikin, tah. Kemal Yusuf el-Hut, Âlemu’l-Kütüb, Beyrut 1983.
• Kazvini, Seyyid Muhammed Kazım, el-İmamu’l-Mehdi mine’l-Mehdi ile’z-Zuhur, Muessesetu’l-Vefa, Beyrut 1987.
• Kim, Young Oon, World Religions -Living Religions of The Middle East-, İkinci Baskı, New York 1982, I.
• Kohlberg, Etan, “İmamiyye’den İsnaaşeriyye’ye”, çev. Cemil Hakyemez, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, Sayı: 3, Çorum 2005, V, 288-301.
• Korkmaz, Sıddık, Tarihin Tahrifi Abdullah İbn Sebe Meselesi, Arastırma Yayınları, Ankara 2005.
• Kramer, S. N., Tarih Sumer’de Başlar, çev. Muazzez İlmiye Çığ, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1990.
• Kuleyni, Ebu Cafer Muhammed b. Yakub b. İshak (329/940), Usul-i Kafi, çev. Vahdettin İnce, Daru’l-Hikem, İstanbul 2002, I.
• Kummi, Said b. Abdillah Ebi Halef el-Eş’ari (301/913), el-Makalat ve’l-Fırak, yay. Muhammed Cevad Meşkur, Tahran 1963.
• Kutlu, Sönmez, “İlk Mürciî Metinler ve Kitabu’l-İrca”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara 1997, XXXVII, 317-331.
• Kutlu, Sönmez, Mezhepler Tarihine Giriş, Dem Yayınları, İstanbul 2008.
• Kutluay, Yaşar, İslam ve Yahudi Mezhepleri, Anka Yayınları, Üçüncü Baskı, İstanbul 2001.
• Küçük, Abdurrahman, “Türkiye’de Dinler Tarihi Sahasına Yönelik Yapılacak Çalışmalar Üzerine Düşünceler”, Türkiye I. Dinler Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, Kardeşler Matbaası, Samsun 1992.
• Makrizi, Takiyyuddin Ebi’l-Abbas Ahmed b. Ali (845/1441), el-Mevaizu ve’l-İtibar bi Zikri’l-Hitati ve’l-Âsar, Daru Sadır, Beyrut trz., II.
• Margoliouth, D. S., “Mahdi”, ed. James Hastings, Encyclopaedia of Religion end Ethics, Edinburgh 1994, VIII.
• Meclisi, Şeyh Muhammed Bakır, (1616-1698) Biharu’l-Envar el-Camiatu li Dureri Ahbari’l-Eimmeti’l-Athar, Muessesetu’l-Vefa, İkinci Baskı, Beyrut 1983, LII.
• Mesudi, Ebu'l-Hasan Ali b. Hüseyin b. Ali (346/957), Mürucu'z- Zeheb ve Meâdinu'l-Cevher, tah. Muhammed Muhyiddin Abdul- hamid, Mektebetu’t-Ticariyyeti’l-Kübra, Mısır 1958, IV.
• Mottahedeh, Roy, Peygamberin Hırkası İran’da Din ve Politika Bilgi ve Güç, çev. Ruşen Sezer, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2003.
• Müslim, Ebu’l-Huseyn Muslim b. el-Haccac el-Kuşeyri (261/875), el-Camiu’s-Sahih, “Kitabu’l-Fiten”, Daru İhyai’t-Turasi’l-Arabi, Beyrut 1972, IV.
• Nesiryan, Yedullah, “Şiiliğin İran’da Gelişmesi ve Resmi Mezhep Oluşu”, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Ankara 1970-1971.
• Nevbahti, Ebu Muhammed el-Hasan b. Musa (310/922), Fıraku’ş- Şia, tah. H. Ritter, İstanbul 1931.
• Nuri, Allame Mirza Huseyn, Cennetu’l-Me’va, (Şeyh Muhammed Bakır el-Meclisi, Biharu’l-Envar el-Camiatu li Dureri Ahbari’l- Eimmeti’l-Athar, Muessesetu’l-Vefa, İkinci Baskı, Beyrut 1983, LII içinde).
• Onat, Hasan, “İnanç Esaslarının Sistemleşmesinde Kuran’ın Rolü”, I. Kur’an Sempozyumu Tebliğler-Müzakereler, Bilgi Vakfı Yayınları, Ankara 1994.
• Onat, Hasan, Emeviler Devri Şii Hareketleri ve Günümüz Şiiliği, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1993.
• Öz, Mustafa, Başlangıçtan Günümüze Şiilik ve Kolları, Ensar Neşriyat, İstanbul 2011.
• Öz, Mustafa, İmâmiyye Şiası'nda Onikinci İmam ve Mehdi İnancı, İstanbul 1995.
• Purdavud, İbrahim, Ferhengi İran-ı Bastan, İntişarat-ı Esatir, Çap-ı Dovvom, Tehran 1386.
• Rudolph, Kurt, “Maniheizm”, çev. Musatafa Bıyık, Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi, Çorum 2002, I, 378-393.
• Sarıkaya, M. Saffet, “İslam’da Mehdi İnancına Dair”, İslam Dergisi, Temmuz 1996, CLV, 25-28.
• Sarıkaya, Mehmet Saffet, İslam Düşünce Tarihinde Mezhepler, Rağbet Yayınları, İstanbul 2009.
• Sarıkçıoğlu, Ekrem, “Mecusi Dininde Mehdi İnancı”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, İstanbul 1986, VII, 1-7.
• Sarıkçıoğlu, Ekrem, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, Fakülte Kitabevi, Dördüncü Baskı, Isparta 2002.
• Sarıkçıoğlu, Ekrem, Dinlerde Mehdi Tasavvurları, Sidre Yayınları, Samsun 1997.
• Şehristani, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdilkerim b. Ebi Bekr Ahmed (469/1076-548/1153), Milel ve Nihal, çev. Mustafa Öz, Litera Yayıncılık, İstanbul 2008.
• Şeriati, Ali, Bekleyiş-Karşı Tepki Dini, Nüans Yayınevi, Ankara 1991.
• Şeyh Müfid, Ebu Abdullah Muhammed b. Muhammed b. Nu’man (336/948-413/1032), Evailu’l-Makalat fi’l-Mezahibi ve’l-Muhtarat, yay. Mehdi Muhakkık, İntişarat-ı Vezaret-i Ferheng, Tahran 1382.
• Şeyh Saduk, Ebu Cafer Muhammed b. Ali b. el-Huseyn İbn Babeveyh el-Kummi (381/991), Kemalu’d-Din ve Temamu’n-Nime, Muessesetu’n-Neşri’l-İslami, Kum 1985 ve İntişarat-ı Mescid-i Mukaddes Çemkeran, Kum 1388.
• Tabatabai, Allame Seyyid Muhammed Hüseyin, İslam’da Şia, Haz. Bahri Akyol, İslami Kültür ve İlişkiler Merkezi Tercüme Yayın Müdürlüğü, yy. 1998.
• Taplamacıoğlu, Mehmet, Din Sosyolojisi Giriş, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara 1961.
• Topaloğlu, Fatih, “Şia’nın Oluşumunda İran Kültürünün Etkisi”, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İzmir 2010.
• Tucker, William F., “Asiler ve Gnostikler: el-Muğire İbn Sa’id ve Muğiriyye”, çev. Ethem Ruhi Fığlalı, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslam İlimleri Enstitüsü Dergisi, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1982, V, 203-216.
• Tusi, Ebu Cafer Muhammed b. el-Hasan (460/1067), Kitabu’l- Ğaybe, tah. İbadullah et-Tahrani el-Kebir-Ali Ahmed Nasih, Müessesetu’l-Maarifi’l-İslami, Kum 1990.
• Utum, Muhammed Abdulkerim, en-Nazariyyetu’s-Siyasiyyetu’l- Muasıratu li’ş-Şiati’l-İmamiyyeti’l-İsna Aşeriyye, Daru’l-Beşir, Amman 1988.
• Üzüm, İlyas, “Tarihten Günümüze Şia’nın Mehdi İnancı”, Yeni Ümit Dergisi, Ocak-Mart 2007, LXXV, 58-61.
• Vloten, Gerlof Van (1866-1903), Emevi Devrinde Arap Hakimiyeti Şîa ve Mesih Akideleri Üzerine Araştırmalar, çev. Mehmed S. Hatiboğlu, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara 1986.
• Yavuz, Y. Şevki, “İmamiyye’nin Usulü’d-Dine İlişkin Görüşleri”, Milletlerarası Tarihte ve Günümüzde Şiilik Sempozyumu, İlmi Neşriyat, İstanbul 1993.
• Yönem, Ahmet, “Mehdilik Fikri ve Müslümanlar Arasındaki İlk Teza- hürleri”, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1998.