Sünnî ve Şiî Tefsir Kaynaklarında Ehl-i Zeyğ

Yıl 2024, Cilt: 17 Sayı: 2, 563 - 592, 31.12.2024

Zeynep Alimoğlu Sürmeli

https://doi.org/10.18403/emakalat.1565825

Öz

İslam düşüncesinde ortaya çıkan fırkalar hakkında gerek müntesipler gerekse muhalifler tarafından çeşitli isim veya nitelemeler kullanılmıştır. Bu isim ve nitelemelerin bir kısmı övgü içerirken bir kısmı ise yergi içermektedir. Övgü içerikli isim ve nitelemeler meşruiyet gayesi; yergi içerikli isimler ve nitelemeler ise ilgili grubu gayrı meşrulaştırma gayesi ile çeşitli ayet ve hadislere müracaat edilerek kullanılmıştır. Bu hususta kullanılan nitelemelerden biri de Ehl-i zeyğ ibaresidir. Kavram, Âl-i İmran sûresi 7. ayette geçen “kalplerinde zeyğ olanlar” ifadesinden mülhem olarak yergi maksatlı muhalifler hakkında kullanılmıştır. Ancak zeyğ kavramı, nüzûlü itibari ile Ehl-i kitap hakkında küfür bağlamında kullanılmış bir nitelemedir. Bununla beraber mezheplerin teşekkül etmesi ile mevzubahis niteleme, gerek Sünnî gerekse Şiî gelenekte İslam bünyesinde ortaya çıkmış bazı fırkalar hakkında kullanılmaya başlanmıştır. Bu makale, kullanımın dayanak kılındığı ayetlerin Sünnî ve Şiî Tefsirlerde yorumlanma biçimini incelemektedir. Bir makalenin sınırlarının aşılmaması için bu çalışmada, kullanıma dayanak kılınan ayetlerin tefsir eserlerinde fırkalar ile ilişkilendirilmesi meselesine yoğunlaşılmış; konuya dair diğer kaynaklardaki malumat ise ayrı bir çalışma olarak planlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi, Ehl-i zeyğ, Sünnî, Şiî, fırka.

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde etik ilkelere uyulmuştur. Bu makalenin yazarı dergi editöryal ekibi içerisinde yer almaktadır. e-Makâlât politikası gereği çıkar çatışması durumu olmaması için tedbir alınmıştır.

Ahl al-Zayġ in Sunnī and Shīʿa Tafsir Sources

Öz

Various names and descriptions have been used by both adherents and opponents regarding the factions that emerged in Islamic thought. While some of these names and descriptions are critical, others are praising. Praise-oriented names and descriptions have been used with the aim of legitimacy, while names and descriptions that contain criticism have been employed to delegitimize the relevant group, often referencing various verses and hadiths. One of the terms used in this context is Ahl al-zayġ. This concept, derived from the phrase “those in whose hearts is zayġ” in Surah Āli ‘Imrān (3:7), has been used in a derogatory sense against opponents. However, the term zayġ originally referred to disbelief regarding the Ahl al-Kitāb. With the formation of sects, this term started to be used to describe specific groups that emerged within Islam in both the Sunnī and Shīʿa traditions. This article examines how the verses that serve as the basis for this usage are interpreted in Sunni and Shīʿa Tafsir works. To maintain the boundaries of the article, the study focuses on the issue of how the verses referenced are associated with factions in tafsir works, while information from other sources on the topic is planned for a separate study.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, Ahl al-zayġ, Sunnī, Shīʿa, fırqa.

Kaynakça

• Abdülbâkī, Muhammed Fuâd. el-Muʿcemü’l-müfehres li-elfâẓi’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm. Mısır: Dârü Kütübi’l-Mısriyye, 1364.
• Ayyâşî, Muhammed b. Mes‘ûd b. Muhammed. Tefsîrü’l-ʿAyyâşî. thk. Seyyid Hâşim er-Resûlî el Mahallâtî. Tahran: Mektebetü’l-’İlmiyye, 1991.
• Bakırcı, Saffet. “Meâlimü’t-Tenzîl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/203-204. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Begavî, Ebû Muhammed Muhyissünne el-Hüseyn b. Mes‘ûd b. Muhammed el-Ferrâ’. Meʿâlimü’t-tenzîl. thk. Muhammed Abdullah en-Nemr vd. Riyad: Dârü Tayyibe, 1989.
• Büyükkara, Mehmet Ali. “İslami İlimlerde Metodoloji Sorunu-I”. Bir Bilim Dalı Olarak İslam Mezhepleri Tarihi İle İlgili Metodolojik Problemler. ed. İsmail Kurt - Seyit Ali Tüz. 441-491. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.
• Çakan, Fahri. “Zeyğ Kavramının Kur’ân’daki Anlam Çevresi ve Semantik Açıdan Değeri”. Balıkesir İlahiyat Dergisi 13 (2021), 57-93.
• Çalışkan, İsmail. Siyasal Tefsirin Oluşum Süreci. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, ts.
• Ebü’l-Fütuh er-Râzî, Hüseyin b. Ali. Ravdü’l-cinân ve rûhu’l-cenan fî tefsîri’l-Kur’ân. haz. Muhammed Ca ’fer- Muhammed Mehdî. Meşhed: Asitân-ı Kuds, 1945.
• Efe, Ubeydullah. “Ehl-i Hadîsin Akâid Literatüründe Eleştirel İsimlendirmeler Üzerine Bir Değerlendirme”. Academic Knowledge 4/1 (2021), 1-16.
• Efe, Ubeydullah. Ehl-i Hadîs-Mu’tezile Tartışmalarında Kullanılan Tenkit Kavramları ve Delaletleri. İstanbul: İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan. el-İbâne ʿan uṣûli’d-diyâne. thk. Salih İbn Mukbil. Riyad: Dârü’l-Fazîle, 2011.
• Ferrâ’, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd b. Abdillâh el-Absî. Meʿâni’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed Yûsuf Necâtî - Muhammed Ali en-Neccâr. Kahire: Dârü Kütübi’l-Mısriyye, 1955.
• Habibov, Aslan. “İmâmiyye Şîa’sının Tefsir Tarihi ve Günümüze Ulaşan En En Eski Şiî Tefsirler”. Çukurova İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/1 (2008), 207-251.
• Hallâl, Ebû Bekr Ahmed b. Muhammed b. Hârûn. es-Sünne. thk. Doktor ’Atiyye Zehrânî. Riyad: Dârü’r-Râye, 1989.
• Izutsu, Toshihiko. Kur’ân’da Dini ve Ahlaki Kavramlar. çev. Selahattin Ayaz. İstanbul: Pınar Yayınları, 1991.
• Izutsu, Toshihiko. Kur’ân’da Tanrı ve İnsan. çev. Kürşat Atalar. İstanbul: Pınar Yayınları, 2012.
• İbn Fevzân, Sâlih. el-Beyân ve’l-işhâr likeşfi zeyği’l-mülhid el-Hacı Muhtâr. Dârü’l-Ğarb, ts.
• İbn Fevzân, Salih. İ‘ânetü’l-müstefîd bi şerhi Kitâbi’t-tevhîd. Müessesetü’r-Risâle, 2002.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn. Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm. thk. Sâmi b. Muhammed es- Selâme. Riyad, 1997.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânü’l- ʿArab. thk. Ahmed Fâris eş-Şidyak. Beyrut: Dâru Sadr, 1883.
• İbn Şehrâşûb, Ebû Ca‘fer Reşîdüddîn Muhammed b. Alî. Müteşâbihü’l-Ḳurʾân ve muḫtelifüh. Kum: Dârü’l-Bîdâr, 1950.
• Karadaş, Cağfer. “Mezhep ve İsim/Mezhep-İsim Münasebeti ve Ehl-i Sünnet Topluluğuna Verilen İsimlere Dair Bir Değerlendirme”. Marife Dergisi 5/3 (ts.), 7-24.
• Kâşânî, Mollâ Muhsin Muhammed b. Şâh Murtazâ b. Şâh Mahmûd-ı. Kitâbü’s-sâfî fî tefsîr’l-Kur’ân. thk. Seyyid Muhsin el-Hüseynî el-Emînî. Tahran: Dârü Kütübi’l-İslâmiyye, 2000.
• Kummî, Ali b. İbrahim. Tefsîrü’l-Kummî. thk. Seyyid Tayyib el-Mûsevî el-Cezâirî. Kum: Müessesetü Dârü’l-Kitâb, 1404.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh. el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed el- Berdûnî. Kahire: Dârü Kütübi’l-Mısriyye, 1964.
• Kutlu, Sönmez. “İslami İlimlerde Metodoloji Sorunu-I”. İslam Mezhepleri Tarihinde Usûl Sorunu. ed. İsmail Kurt - Seyit Ali Tüz. 391-440. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Te’vilâtü’l-Kur’ân Tercümesi 2. ed. Yusuf Şevki Yavuz. çev. Bekir Topaloğlu - Kemal Sandıkçı. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2015.
• Nesefî, Ebû Hafs Necmeddin Ömer b. Muhammed. et-Teysîr fî ’t-tefsîr. thk. Mâhir Edîb Habbûş. İstanbul: Lubab Yazma Eserleri İhya ve İlmi Araştırma Yayınları, 2019.
• Öz, Mustafa. “Hurkūs b. Züheyr”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 18/390-391. TDV Yayınları, 1998.
• Öz, Mustafa - Kahraman, Abdullah. “Ebû Ca‘fer Tûsî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 41/435-437. TDV Yayınları, 2012.
• Özaydın, Abdülkerim. “İbn Kesîr”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 20/132-134. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Öztürk, Mustafa. “Şiî-İmâmî Tefsir Kültürünün Genel Karakteristikleri”. Tarihten Günümüze Kur’ân’a Yaklaşımlar. ed. Bilal Gökkır. 243-277. İlim Yayma Vakfı, ts.
• Öztürk, Mustafa. “Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 295-297. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal. Müfredâtü elfâẓi’l-Ḳurʾân. thk. Safvân Adnân Dâvûdî. Beyrut: Dâru’ş-Şamiyye, 2009.
• Râzî, Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Mefâtîḥu’l-ġayb. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1971.
• Siczî, Ebû Nasr Ubeydullāh b. Saîd b. Hâtim. Risâletü’s-Siczî ilâ ehl-i zebîd fi’r-red ‘alâ men enkera’l-harf ve’s- savt. thk. Muhammed Bâ Kerîm Bâ Abdullah. Medine: Câmi‘atü’l-İslâmiyye, 2002.
• Sinanoğlu, Mustafa. “İlhâd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/90-92. İstanbul, 2000.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Ḳurʾân. Mekke: Dârü’t-Terbiye ve’t-Türas, ts.
• Tabersî, Ebû Alî Emînüddîn el-Fazl b. el-Hasen b. el-Fazl. Mecmaʿu’l-beyân fî tefsîri’l-Ḳurʾân. Beyrut: Dârü’l-‘Ulûm, 2005.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Hasen b. Alî. et-Tibyân fî tefsîri’l-Ḳurʾân. Beyrut: İhyaü’t-Turas, 1945.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl. Meʿâni’l-Ḳurʾân ve iʿrâbüh. thk. Abdülcelîl Abduh Şelebî. Beyrut: ’Alemü’l-Kütüb, 1988.