NAHİV USULÜNDE İSTİHSAN DELİLİ

Yıl 2022, Cilt: 36 Sayı: 3, 1191 - 1205, 30.09.2022

Tahsin Yurttaş

https://doi.org/10.48070/erciyesakademi.1150422

Öz

Bu makalede bir nahiv usulü delili olan istihsan incelenmiş, tanımı, türleri ve kaynak değerinden bahsedilmiştir. İstihsan özel bir delile binaen kıyasa dayalı asıl kuraldan ayrılarak cüzi bir meselede istisnai hüküm vermektir. Bu bağlamda istihsan, dil meselelerinde benzerlerinden farklı bir hüküm vermeyi içermektedir. Bu tanım fıkıh usulünden alınmıştır. İstihsan akli bir delil olarak kabul edilir ve nahiv kaynaklarında pek çok örneği bulunmaktadır. Nahiv usulünde istihsan deliline, kıyasın ya da asıl kuralın dışında dilsel bir kullanım ya da lugavî bağlamın gerektirdiği durumda başvurulur. Dilciler istihsanın geliş şekillerini bir illeti tahsis etmek, okunuşu hafif olanı bırakıp ağır olanı tercih etmek, kelimenin asıl babına işaret etmek, bir delilden dolayı asıl kıyası terk etmek, semâ delilini bırakıp istisnai hükmü kabul etmek gibi gerekçelerle izah etmişlerdir. Bu delil, düzenli ve genellenebilir olmaması bakımından dilciler tarafından zayıf görülmüştür; fakat yine de makbul bir delil sayılmıştır. İstihsan delilini ayrı bir başlıkta ilk vurgulayanın İbn Cinnî (ö. 392/1002) olduğu düşünülmektedir. Ona göre bu delil zayıf olmakla birlikte söze bir genişlik katmakta ve dilsel akıl yürütmede bir açıklama modeli sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belâgatı, Nahiv, Usul, Delil, İstihsan

EVIDENCE OF ISTIḤSĀN IN NAḤIV METHOD

Öz

In this article, istiḥsān, which is an evidence of nahiv method, is examined and its definition, types and source value are mentioned. Istiḥsān is to make an exceptional judgment in the judgment of a minor issue based on specific evidence. Istiḥsān is to oppose an open syllogism. This definition is taken from the fiqh method. In this context, istiḥsān includes making an exceptional judgment on language issues, unlike its counterparts. Istiḥsān is accepted as a mental evidence and there are many examples in nahiv sources. In the nahiv method, the evidence of istiḥsān is used when a linguistic use other than the syllogism or the original rule requires it. Linguists have explained the origins of istiḥsān with reasons such as allocating a malady, preferring the heavy one instead of the light one, pointing out the main word of the word, abandoning the main analogy due to an evidence, leaving the sema evidence and accepting the exceptional provision. This evidence was seen as weak by linguists as it is not regular and generalizable; but it is considered as an acceptable evidence even if it is of secondary nature. It is thought that Ibn Jinnī (d. 392/1002) was the first to emphasize this evidence under a separate title. According to her, although this evidence is weak, it adds a breadth to the speech and offers an explanatory model in linguistic reasoning.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Syntax, Method, Evidence, Istiḥsān

Kaynakça

• Asutay, M. M. (2020). Kavram atlası: arapça I. Gazi Kitapevi.
• Bardakoğlu, A. (2001). İstihsan. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 23, ss. 339-347). TDV Yayınları.
• Cürcânî, E. H. A. B. M. (1403/1983). Et-ta‘rîfât. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Çıkar, M. Ş. (2007). Kıyas bir nahiv usul ilmi kaynağı. Ahenk Yayınevi.
• Çıkar, M. Ş. (2017). Nahivciler ile mantıkçılar arasındaki tartışmalar. İSAM Yayıncılık.
• Çörtü, M. M. (1998). Arapça dilbilgisi nahiv. İFAV Yayınevi.
• Dayf, Ş. (t.y.). El-medârisü’n-naḥviyye. Dârü’l-Maʿârif.
• Demâmînî, M. B. B. E. B. Ö. (1403/1983). Taʻlîḳu’l-ferâid ʻalâ teshîli’l-fevâid (C. 1-4).
• Durmuş, İ. (2006). Nahiv. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 32, ss. 300-306). TDV Yayınları.
• Ebû Habîb, S. (1408/1988). El-kāmûsü’l-fıḳhî (2. bs). Dâru’l-Fikri’l-Arabî.
• Ebû Zehra, M. (2021). Ebû Hanîfe (Çev. O. Keskioğlu). Diyanet İşleri Başkanlığı Yayıncılık.
• Efğânî, S. (t.y.). Min târîḫi’n-naḥvi’l-ʿarabî. Mektebetü’l-Fellâh.
• el-Hulvânî, M. H. (1983). Usûlü’n-naḥvi’l-‘arabî. Nâşir el-Atlasî.
• Endelûsî, E. H. (t.y.). Et-tezyîl ve’t-tekmîl fî şerḥi kitâbi’t-tezyîl. Dâru’l-Kalem.
• Ezherî, E.V. Z. (1421/2000). Şerḥu’t-taṣrîḥ ʿale’t-tavżîḥ (C. 1-3). Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Ezherî, M. B. A. (2001). Tehẕîbü’l-luġa. Dâru İhyâ-i’t-Turâsi’l-Arabî.
• Halebî, M. B. Y. B. A. M. (1428/2007). Temhîdü’l-kavâ‘id bi-şerḥi teshîli’l-fevâid. Dâru’s-Selâm.
• Halîl, Â. F. M. (1428). İstiṣḥâbü’l-ḥâl beyne usûli’l-fıḳhi ve’n-naḥv. Mecelletü Câmiati Ümmi’l-Kurâ, 18(36), 331-362.
• Hân, M. (2012). Usûlü’n-naḥvi’l-‘arabî. Câmiʿatü Muhammed Haydar.
• Hanbelî, Ş. (2010). Fıkıh usûlü (Çev. M. Yıldırım). İzmir İlahiyat Fak. Yayınları.
• Hasan, A. (t.y.). En-naḥvü’l-vâfî (3. bs). Dâru’l-Maʻârif.
• Hassân, T. (1420/2000). El-uṣûl. Âlemü’l-Kütüb.
• İbn Cinnî, E. F. O. (1403/1983). El-hasâis (C. 1-3). ‘Âlemü’l-Kütüb.
• İbn Cinnî, E. F. O. (1421/2000). Sirru ṣınaʻâti’l-iʻrâb. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• İbn Hişâm, E. M. (1421/2000). Muġni’l-lebîb ʿan kütübi’l-eʿârîb (C. 1-7). el-Meclisü’l-vatanî li’s-sekāfe ve’l-fünûn ve’l-âdâb.
• İbn Hişâm, E. M. (t.y.). Evḍaḥu’l-mesâlik ilâ elfiyeti İbn Mâlik. Dâru’l-Fikr.
• İbn Mâce, E. A. M. (1403/1983). Es-sünen (C. 1-2).
• İbn Mâlik, E. A. C. M. B. A. (1410/1990 ). Şerḥu’t-teshîl. Hicr li’t-Tıbâ‘a ve’n-Neşr.
• İbn Manzûr, E. F. C. (1414/1994). Lisânü’l-ʿarab (3. bs). Dâr-u Sâdır.
• İbn Vellâd, E. A. A. B. M. (1416/1996). El-intiṣâr li-Sîbeveyhi ʿale’l-Müberred. Müessesetü’r-Risâle.
• İbn Yaʻîş, E. B. M. (1422). Şerḥu’l-mufaṣṣal li’z-Zemaḫşerî (C. 1-6). Dârü’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye.
• İbnü’l-Enbârî, E. B. K. A. B. M. (1377/1957). El-iğrâb fî cedeli’l-i‘râb ve lüme‘ü’l-edille fî usûlî’n-nahv. Matbaatü Câmiati’s-Sûriyye.
• İzmirli, İ. H. (2008). İcma, kıyas ve istihsanın esasları (Çev. A. Duman). Hikmet Yurdu, I(1), 149-160.
• Kalacî, M. R., & Kuneybî, H. S. (1408/1988). Muʿcemü’l-luġati’l-fuḳahâ (2. bs). Dâru’n-Nefâis.
• Kefevî, E.B. E. B. M. (1998). El-külliyyât. Müessesetü’r-Risâle.
• Menâhicü Câmiati’l-Medîneti’l-Âlemiyye. (t.y.-a). Usûlün’naḥv-1. Câmiʿatü’l-Medîne.
• Menâhicü Câmiati’l-Medîneti’l-Âlemiyye. (t.y.-b). Usûlü’n-naḥv-2. Câmiʿatü’l-Medîne.
• Nahle, M. A. (1407/1987). Usûlü’n-naḥvi’l-‘arabî. Dâr-u’l-Ulûmi’l-Arabiyye.
• Önder, M. (2006). İstihsan kavramlarının ortaya çıkışı. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi, 7, 181-208.
• Özel, A. (2020). İbn Vellâd. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi: C. EK-1 (2. bs, ss. 604-605). TDV Yayınları.
• Özen, Ş. (2003). Hicrî II. yüzyılda istihsân ve maslahat kavramları. Marife: Bilimsel Birikim (Marife: Dini Araştırmalar Dergisi), III(1), 31-57.
• Râcihî, A. (1420). Et-taṭbîku’n-naḥvî. Mektebetü’l-Me‘ârif.
• Râcihî, F. R. (1426/2005). Usûlü’n-naḥv ʿinde’l-Baġdâdî. Meclisü’n-Neşri’l-İlmî.
• Rummânî, E.-H. (1421/2001). El-ḥudûd fi’n-naḥv. el-Câmiʻatu’l-İslâmiyye.
• Sâyiġ, M. B. H. (1424/2004). El-lemḥa fî şerḥi’l-müliḥḥa. ʻİmâdetü’l-Bahsi’l-ʻİlmî bi’l-Câmi‘ati’l-İslâmiyye.
• Süyûtî, C. A. (1409/1989). El-iḳtirâh fî usûli’n-naḥv.
• Şâtıbî, E. İ. İ. B. M. (1428/2007). El-meḳâsıdü’ş-şâfiye fî şerḥi’l-ḫulâṣati’l-kâfiye. Mʻahedü’l-Buhûsi’l-İlmiyye.
• Şihâb, M. C., & Hûrşîd, M. M. (2016). el-İstiḥsân beyne uṣûli’n-naḥvi ve uṣûli’l-fıḳhi. Mecelletü Câmiʻati Tikrît li’l-Ulûmi’l-İnsâniyye, 23(10), 215-244.
• Şürrâb, M. B. M. H. (1427/2007). Şerḥu şevâhidi’ş-şiʻriyye fî ümmehâti’l-kütübi’n-naḥviyye. Müessesetü’r-Risâle.
• Taşdelen, H. (2015). Belâgat ilmi ve tarihi. İçinde İsmail Güler (Ed.), İslam Medeniyetinde Dil İlimleri: Tarih ve Problemler. İSAM Yayınları.
• Terzi, F. H. (t.y.). Fî uṣûli’l-luġati ve’n-naḥv. Dâru’l-Kütüb.
• Ukberî, E. B. (1416/1995). El-lübâb fî ʿileli’l-binâʾi ve’l-iʿrâb (C. 1-2). Dârü’l-Fikr.
• Ukberî, E. B. (1406/1986). Et-tebyîn ‘an mezhebi’n-naḥviyyîn el-basriyyîn ve’l-kûfiyyîn. Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî.
• Ukberî, E. B. (1428/2007). Mesâʾil ḫilâfiyye fi’n-naḥv. Mektebetü’l-Âdâb.
• Useymin, M. B. S. (1434/2012). Şerḥu elfiyeti İbn Mâlik (1. bs, C. 1). Mektebetü’r-Rüşd.
• ʿUseyrî, İ. B. A. M. (1421/2000). Uṣûlü’t-tefkîri’n-nahviyyi ʿinde İbn Vellâd (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Câmiatü Ümmi’l-Kurâ.
• Üşmûnî, A. B. M. N. (1998). Şerḥu’l-üşmûnî ʿalâ elfiyeti İbn Mâlik. Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye.
• Yavuz, M. (1996). İbn Cinnî: hayatı ve arap gramerindeki yeri. (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yemenî, N. B. S. H. (1999). Şemsu’l-ʻulûm ve devâu kelâmi’l-ʻarabi mine’l-kelûm. Dâru’l-Fikri’l-Muʻâsır.
• Yurttaş, T. (2020). Bir nahiv usûlü delili olarak icmâ olgusu ve hüccet değeri. Journal of Analytic Divinity, 4(1), 300-318.
• Zebîdî, E. F. M. (1406/1986). Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-ḳâmûs (C. 1-40). Matbaʿatü Hükûmeti’l-Kuveyt.
• Zuhaylî, V. (1419/1999). El-vecîz fî uṣuli’l-fıḳh. Dâru’l-Fikr.