Kutadgu Bilig’deki “Tuşı” Çekim Edatı Üzerine

Yıl 2015, Sayı: 69, 87 - 100, 01.12.2015

İdris Nebi Uysal

https://doi.org/10.32704/erdem.537384

Öz

Türk-İslam medeniyetinin en önemli eserlerinden biri Kutadgu Bilig’dir. Eser bugüne kadar birçok incelemeye konu olsa da metinde hâlen gözden kaçmış, kesin bir sonuca bağlanmamış veya yeniden yorumlanması gereken dil malzemelerinin bulunduğu aşikârdır. Bu yazıda, Kutadgu Bilig’de çekim edatı olarak işletilen “tuşı” (<tuş+ı) sözcüğü üzerinde durulmuştur. Tuşı, eser için hazırlanan İndeks’te “tuş” maddesi altında değerlendirilmiştir. Bu tavır, Türkçenin tarihsel söz varlığındaki bir sözcüğün/yapının fark edilmemesine yol açmıştır. Eserde 22 yerde çekim edatı görevi yüklenen bu sözcük, tuş (=eş, benzer, denk; karşı) sözcüğüne teklik üçüncü kişi iyelik eki getirilerek elde edilmiştir. Sözcüğün dilbilgiselleşmesi sürecinde üzerindeki iyelik ekinin kalıplaşması etkili olmuştur. Tuşı, yalın hâldeki sözcüklerden sonra “gibi”, “kadar”, “için” anlamlarında, yönelme hâli ekli sözcüklerden sonra ise “karşı/karşılık”

anlamındadır. Örnekleri Karahanlı dönemi eserlerinde yoğunlaşan bu sözcüğe bugüne kadar yapılan çalışmalarda araştırmacılar tarafından değinilmemiştir. Dil araştırmalarında böyle bir çekim edatının varlığından söz eden tek çalışma, Yong-Sōng Li’ye ait Türk Dillerinde Sontakılar adlı eserdir. Fakat Li’nin tespitleri hayli eksik olup bu çekim edatının bütün özelliklerini yansıtmamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tuş, tuşı, dilbilgiselleşme, çekim edatı, Kutadgu Bilig

Kaynakça

• Akar, Ali (2013). Muğla ve Yöresi Ağızları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, Reşid Rahmeti (1979). Kutadgu Bilig III (İndeks), Haz. Kemal Eraslan, Osman Fikri Sertkaya ve Nuri Yüce, İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları. —— (1991). Kutadgu Bilig I (Metin), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. —— (1998). Kutadgu Bilig II (Çeviri), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. —— (2006). Atebetü’l-Hakayık, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, Aysu (1997). Kısasü’l-Enbiya II (Dizin), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. —— (1998). Nehcü’l-Feradis II (Dizin), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. —— (2004). Türkçe İlk Kuran Tercümesi (Rylands Nüshası), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, Besim (2006). Divanü Lügat-it-Türk, Cilt IV, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atay, Ayten (2014). Çağatay Türkçesinde Edatlar, Konya: Çizgi Kitabevi Yayınları.
• Banguoğlu, Tahsin (1998). Türkçenin Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Barutçu-Özönder, Sema (2011). “Türkçede Edat Kavramı”, Türk Gramerinin Sorunları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, s.73-74.
• Caferoğlu, Ahmet (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clauson, Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford: The Clarendon Press.
• Demirci, Kerim (2008). “Dilbilgiselleşme Üzerine Bir İnceleme”, bilig 45, s.131-146.
• Deny, Jean (2012). Türk Dil Bilgisi, Çev. Ali Ulvi Elöve, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Dilâçar, Agop (1995). Kutadgu Bilig İncelemesi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Dilçin, Cem (1991). Süheyl ü Nev-Bahâr, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Eckmann, Janos (2003). Çağatayca El Kitabı, Çev. Günay Karaağaç, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ediskun, Haydar (2010). Türk Dilbilgisi, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Efendioğlu, Süleyman (2007). “Edatların Sınıflandırılması”, Erciyes 353, s.27-29.
• Ercilasun, A. Bican (2009). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Eren, Hasan (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara: Bizim Büro Basımevi.
• Ergin, Muharrem (1997). Dede Korkut Kitabı I, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. —— (2006). Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Bayrak Yayınları.
• Erkman-Akerson, Fatma (2008). Dile Genel Bir Bakış, İstanbul: Multilingual Yayıncılık.
• Gencan, Tahir Nejat (2007). Dilbilgisi, Ankara: Tek Ağaç Yayınları.
• Gülensoy, Tuncer (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü II, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hacıeminoğlu, Necmettin (1992). Türk Dilinde Edatlar, Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları. —— (1996). Karahanlı Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hamilton, James Russell (1998). İyi ve Kötü Prens Öyküsü, Çev. Vedat Köken, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Johanson, Lars (2014). Türkçe Dil İlişkilerinde Yapısal Etkenler, Çev. Nurettin Demir, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karahan, Leyla (1994). Kıssa-i Yusuf, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karamanlıoğlu, Ali Fehmi (1994). Kıpçak Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Zeynep (2009). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Li, Yong-Sōng (2004). Türk Dillerinde Sontakılar, İstanbul: Kebikeç Yayınları.
• Oruç, Birsel (2011). “Türkiye Türkçesinde Kullanılan Çekim Edatları Üzerinde Görüş Farklılıklarından Kaynaklanan Problemler”, Türk Gramerinin Sorunları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, s.533-542.
• Räsänen, Martti (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Helsinki.
• Tekin, Talat (2000). Orhon Türkçesi Grameri, Ankara: Sanat Kitabevi.
• Tezcan, Semih (1981). “Kutadgu Bilig Dizini Üzerine”, Belleten 178, s.23-78.
• Tezcan, Semih ve Hendrik Boeschoten (2012). Dede Korkut Oğuznameleri, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Tiken, Kamil (2004). Eski Türkiye Türkçesinde Edatlar, Bağlaçlar, Ünlemler ve ZarfFiiller, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toparlı, Recep ve Hanifi Vural, Recep Karaatlı (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü,Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2009a). Tarama Sözlüğü - II, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. —— (2009b). Derleme Sözlüğü - II, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. —— (2009c). Derleme Sözlüğü - V, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk, Vahit ve Özalan, Uluhan (2014). “Kutadgu Bilig’deki Sanı Edatı Üzerine”, bilig 71, s.233-246.
• Ünlü, Suat (2012). Harezm Altınordu Türkçesi Sözlüğü, Konya: Eğitim Yayınevi. —— (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü, Konya: Eğitim Yayınevi.
• Vardar, Berke (2007). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Multilingual Yayıncılık.
• Yavuz, Kemal (2000). Garib-nâme, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. (E-kitap)
• Yüce, Nuri (2014). Mukaddimetü’l-Edeb, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.