Geç Dönem Anadolu Kalemişi Süslemelerine Yeni Bir Örnek: Kemaliye Orta Cami

Yıl 2019, Sayı: 76, 185 - 204, 28.06.2019

Funda Naldan

https://doi.org/10.32704/erdem.572898

Öz

ÖZ

Erzincan’a
bağlı Kemaliye ilçesi merkeze 144 km. uzaklıktadır.  İlçe, Türklerin
Anadolu’yu fethinden sonra Osmanlı hâkimiyetine kadar Anadolu Selçuklularının,
İlhanlıların ve Akkoyunlulara bağlı kalmıştır. Fırat vadisinin batı kıyısında
nehre paralel yerleşim gösteren ilçe, Osmanlı Döneminin 19. yüzyıl fiziki
dokusunu yansıtmaktadır. Orta Cami, ilçede Kadı Gölü’nün yanında kuzeyden
güneye doğru eğimli arazi üzerinde bulunmaktadır.

Orta
Cami, dikdörtgen plana sahip kubbe ile örtülü orta bölüm, içten düz ahşap tavan
dıştan kırma çatı ile örtülü doğu ve batıdaki mekânlar ve kuzeyde yer alan son
cemaat yerinden oluşmaktadır. Güney cephede mihrap nişi dışa taşıntı
yapmaktadır. Vakıflar Genel Müdürlüğünün 1985 tarihli belgesinde caminin inşa
malzemesi kaba yonu taş olarak geçmektedir. Günümüzde kesme taşın kaplama
malzemesi olarak kullanıldığı görülmektedir.  Cephelerde yer alan
pencereler sivri kemer alınlıklıdır. Caminin inşa kitabesi yoktur. Orta Cami
olarak bilinen yapı, arşiv kayıtlarına göre Kiremitçi Mustafa Ağa tarafından
yaptırılmış olmalıdır. Başbakanlık Osmanlı Arşivlerinde caminin ismi “Selatin,
Kurşunlu, Orta Cami” olarak da geçmektedir. Arşiv kayıtları, caminin mimari
özellikleri dikkate alınarak yapıyı 17. yüzyıla tarihlemek doğru olacaktır.

Bu
çalışmada Vakıflar Genel Müdürlüğünün arşiv fotoğraflarından caminin kalem işi
süslemeleri üslup özellikleri bakımından incelenerek teknik ve kompozisyon
açısından değerlendirilmeye çalışılacaktır. Ele alınan caminin süslemeleri daha
önce bir yayına konu olmamıştır. Amacımız kalemişi süslemeleri detaylı bir
şekilde tanıtarak Anadolu duvar resmi içinde yerini belirlemektir. Cami,
Batılaşma Dönemi etkilerinin görüldüğü sıva üzerine uygulanan kalem işi
süslemelere sahipti. Ancak zamanında yapılan yanlış onarımlar bu süslemelerin
günümüze kadar gelmesine engel olmuştur. Servi ve meyve ağaçları, kıvrımlı
dallara bağlı kır çiçekleri, tomurcuk gül demetleri, madalyonlar, püsküller, C
ve S kıvrımları bunlara ek olarak kandil, sütun, ay-yıldız süslemede uygulanan
tasvirlerdir. Hardal sarısı, mavi, yeşil, kırmızı, turuncu, siyah gibi renkler
kullanılmıştır.

Bu
camide görülen süslemeler anlayış olarak olmasa da üslup olarak İstanbul’daki
örneklerden farklı süslemelere sahiptir. Anadolu’nun diğer yörelerinde görülen
natürmort veya manzara resimleri bu camide uygulanmamıştır. Süslemelerin
nitelik bakımından zayıf olması ve oranlardaki bozukluklar burada çalışan
ustaların yerel olduğuna işaret etmektedir. Erzincan’ın bu küçük ilçesinde
sanatın halka indirgenmiş olması ve halk sanatı içinde kendine has bir yer
alması da ayrıca önemlidir. Bu süslemeleri, harimde geçen 1884-86 tarihli
kitabe göz önüne alınarak ve üslup özellikleri bakımından 19.yüzyılın son
çeyreğine tarihleyebiliriz.

 

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, arşiv kayıtları, duvar resmi, Kemaliye, Orta Cami

A New Example Of Late Period Anatolian Wall Paintings: Kemaliye Orta Mosque

Öz

ABSTRACT

A New Example Of Late Period
Anatolian Wall Paintings: Kemaliye Orta Mosque

Kemaliye
district of Erzincan is 144 km. distance from the city center . After the
conquest of Anatolia by the Turks, the district remained under the conrol of
the Anatolian Seljuks, İlkhans and Akkoyuns. The district, which is parallel to
the river on the west coast of the Euphrates Valley, reflects the 19th century
physical structure of the Ottoman Period. Orta Mosque is located on the slope
from north to south near Kadı Lake in the district.

The
Mosque Orta (Orta Cami) in Kemaliye district of Erzincan City, has a
rectangular plan, covered by a dome with in central part. Its eastern and
western spaces are covered by a flat wooden ceiling and there is in the north
the narthex. The mihrab niche on the southern is overflow. In the document of
the Directorate General of Foundations dated 1985, the building material of the
mosque is referred to as rough stone. It is seen that cutting stone is used as
covering material. The windows on the facades have a pointed arch. There is no
inscription of the mosque. The building known as Orta Mosque should been built
by Kiremitçi Mustafa Aga according to the archive records. In the Otto- man
Archives of the Prime Ministry, the name of the mosque is called “Selatin, Orta
Mosque, Kurşunlu”. Based on the archival records, the architectural features of
the mosque, the building will be dated to the 17th century.

In
this study, the archival photographs of General Directorate of for Foundations
will be utilized hand carved ornaments of the mosque will be analyzed in terms
of style characteristics and they will be tried to be evaluated in terms of
technique and composition. The decorati- ons of the mosque that have been
discussed have not been subject to a publication before. Our aim is to identify
the ornaments in the Ana- tolian wall painting in a detailed way. The mosque
had hand carved ornaments applied on plasters where we were seeing
westernization period effects. But incorrect repairs made in time prevented
these or- naments to reach to our days. Cypress and fruittrees, crimson
flowers, buds of roses, medallions, tassels, C and S curves, in addition oil
lamps and columns are descriptions utilized in star-crescent ornaments. The
colors as mustard yellow, blue, green, red, orange and black are used.

The
ornaments seen in this mosque has different ornaments in style from the ones in
İstanbul but not in understanding. Still life orland scape pictures, seen in
different regions of Anatolia, are not applied in this mosque. We can
understand that those working there were region local masons because were mark
some disproportions and fe- ebleness and they were not perfect. In this small
town of Erzincan,   it is also important
that art has been reduced to the public level and find a special place in
public art. We can date these ornaments to the 19th century having regard to
the epitaph dated 1884-86 and the style characteristics.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, archives, wallpainting, Kemaliye, Orta Mosque

Kaynakça

• Acun, Hakkı (2005). Bozok Sancağı’nda (Yozgat İli) Türk Mimarisi, Ankara: TTK.
• Akar, Azade ve Keskiner, Cahide. (1978). Türk Süsleme Sanatlarında Desen ve Motif Ornament And Design ın Turkısh Decoratıve Arts, İstanbul: Tercüman Sanat ve Kültür Yayınları.
• Arık, Rüçhan (1975). Anadolu’da Bir Halk Ressamı Zileli Emin, Türkiyemiz, 16, s. 177-190.
• Arık, Rüçhan (1976). “Yozgat’ta Resimli Bir Cami ve Bir Ev”, Sanat Dünyamız, S.7, s. 24-29.
• Arık, Rüçhan (1988). Batılılaşma dönemi Anadolu Tasvir Sanatı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Aslanapa, Oktay (1997). Türk Sanatı, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Ayverdi, Ekrem Hakkı (1981). Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri Yugoslavya III. C.3, İstanbul: Bilmen Basımevi. Bağcı, Serpil, Çağman, Filiz, Renda, Günsel ve Tanındı, Zeren (2006). Osmanlı Resim Sanatı, İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Bağcı, Serpil (2009). “Osmanlı Mimarisinde Boyalı Nakışlar”, Osmanlı Uygarlığı. II. 737-759.
• Beykal, Feryal (1996), Denizli İlinde 19. Yüzyılda Yapılan Duvar Resimli Yapılar, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Pamukkale Üniversitesi/ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Denizli.
• Beykal, Feryal (1997), “Baklan-Boğaziçi Eski Camii”, PAÜ Eğitim Fakültesi Dergisi. S.2. Denizli, 73-90.
• Bozer, Rüstem (1987), “Kula-Emre Köyünde Resimli Bir Cami”, Türkiyemiz. S.53. İstanbul, 15-22.
• Çal, Halit (2015). Boyabat Mezar Taşları, Ankara: Boyabat Belediyesi Kültür Yayınları-1.
• Çayan, Servet (2012). Geleneksel Antep Evlerinde Kalem İşi Bezeme ve Duvar Resimleri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Atatürk Üniversitesi/ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Çulpan, Cevdet (1961). Serviler, 1-2, İstanbul: İsmail Akgün Matbaası.
• Demiriz, Yıldız (1986). Osmanlı Kitap Sanatında Natüralist Üslupta Çiçekler, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Erol, Gülçin Canca (2002). “İstanbul’da III. Ahmet Dönemi Osmanlı Mimarisi”, Türkler, 15. 334-343.
• Hatipoğlu, Oktay (2007). XIX. Yüzyıl Osmanlı Camilerinde Kalem İşi Tezyinatı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Atatürk Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• İbrahimgil, Mehmet Zeki (1997). “Kalkandelen (Tetovo) Alaca Camii”, Vakıflar Dergisi, S. 26. Ankara, 249-266.
• İbrahimgil, Mehmet Zeki (1999),“Balkanlarda Osmanlı Mimarisi”, Osmanlı, C.10. İstanbul, 499- 509.
• İltar, Gazanfer (2014). “Tekke Köyü Hacı Abdullah Halife Camisi Duvar Resimleri”, Vakıflar Dergisi, S.42, 69-80.
• İnce, Kasım (2001). “Yukarı Camii/Akköy-Denizli”, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.2. Van, 65-77. Karamağaralı, Beyhan (1992). Ahlat Mezar Taşları, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Kuyulu, İnci (1988). “Geç Dönem Anadolu Tasvir Sanatından Yeni Bir Örnek: Soma Damgacı Cami”, Arkeoloji-Sanat Tarihi Dergisi, S.IV. İzmir, 767-78.
• Kuyulu, İnci (1990), “Kırkağaç Çiftehanlar Camii”, Ege Üniversitesi Arkeoloji-Sanat Dergisi, V, 103-115.
• Naldan, Funda (2016). Erzincan İli Cami Mimarisi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Nemlioğlu, Candan (1986). “Kalem İşi Teknikleri”, Antika. The Turkısh Journa of Collectable Art. Yıl 2,S.17, Ağustos, 6-8.
• Nemlioğlu, Candan (2009). “Kastamonu –Kasaba Köyü Mahmud Bey Camii Kalem İşi Bezemeleri ve Osmanlı Bezeme Sanatına Etkileri”, XIII. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri 14-16 Ekim 2009, 463-471.
• Okçuoğlu, Tarkan (2000). 18. Ve 19. Yüzyıllarda Osmanlı Duvar Resimlerinde Betimleme Anlayışı, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi/ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Pektaş, Kadir (2006). Kemaliye (Eğin)’de Türk Mimarisi. Ankara.
• Renda, Günsel - Turan, Erol (1980). Başlangıcından Bugüne Çağdaş Türk Resim Sanatı Tarihi, İstanbul: Tiglat Sanat Galerisi Yayınları.
• Renda, Günsel (1977). Batılılaşma Döneminde Türk Resim Sanatı 1700-1850, Ankara: TTK
• Renda, Günsel (1985). “19. Yüzyılda Kalem İşi Nakış-Duvar Resmi”, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, C.6. İstanbul, 1530-34.
• Sertyüz, Nurcan (1998). 16.Yüzyıl Tezyinatımzda Gül (Tezhipte-Çinide). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Tali, Şerife (2013). “Kırşehir/Mucur’daki Hüseyin Ağa Camii ile Emine Hanım Camii’nin Kalemişleri”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6/25, 504-528.
• Tali, Şerife (2015). “Giresun Yağlıdere Tekke Köyü cami Kalem İşi Bezemeleri”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 7/31, 489-497.
• Taşel, Z (2011). Konya İlinde Bulunan Mevlana Celâleddin-i Rumi Müzesine Ait Tavan ve Duvar Resimlerinin İncelenmesi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Tekinalp Şahin, Ayşe Pelin (2002). “Batılılaşma Dönemi Duvar Resimleri”, Türkler, 15, 718-730.
• Uçar, Mehmet (2013). Bekarlar “Camii Duvar Resimleri”, The Journal of Academic Socıal Science Studıes, 6/7, 1161-1184.
• Yahya Bin Salih el İslamboli (2006). Tarikat Kıyafetleri, (Haz. M. Serhan Tayşi - Mustafa Aşkar), İstanbul: Sufi Kitap Yayınları.
• Yavuz, Mehmet (2009). “Doğu Karadeniz Köy Camilerinde Bezeme Anlayışı”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2/6, 306-322.
• Yıldırım, Savaş (2013). “Burhaniye Şahinler Köyü Camii Duvar Resimleri”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.29, 279-295.
• Yurtsal, Tuğçe (2009). Aydın ve Denizli Camilerinde Duvar Resimleri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.