Anadolu Kırsalında Göçün Dünkü (XVI-XX. Yüzyıl) Yapısı: Manisa ve Konya Çevresi Üzerinden Bir Göç Okuma Denemesi

Yıl 2019, Sayı: 76, 205 - 244, 28.06.2019

İlker Yiğit

https://doi.org/10.32704/erdem.572906

Öz

ÖZ

Göçler,
tarihin hemen her döneminde toplumları siyasi, sosyal ve ekonomik açılardan
etkileyen önemli faktörler arasında yer almaktadır. Öyle ki geçmiş dönemlerde
göçler bir siyasi organizasyonun çökmesine neden olurken, başka bir siyasi
organizasyonun hayat bulmasına yol açabilmiştir. Böylesine önemli etkileri olan
göç olgusuna ilişkin ülkemizde yapılan çalışmalarda daha çok çağdaş dönem
kapsamındakilere odaklanıldığı görülmektedir. Ancak bugünün doğru okunmasında
ve geleceğe dair sağlıklı projeksiyonların yapılmasında tarihi göçlerin de ele
alınması bir zorunluluktur. Özellikle yakın geçmişimiz olan Osmanlı
Anadolu’sunun göç yapısının araştırılması, hem göçün tarihi arka planının
ortaya çıkarılmasında hem de çağdaş göçleri bu tarihi tecrübe bağlamında
değerlendirilmesinde ciddi katkılar sağlayabilecektir. Bu çalışma ile göç
tarihine ilişkin literatüre, zaman olarak XVI. yüzyıldan XX. yüzyıla kadarki,
mekan olarak ise Manisa ve Konya örnekleri üzerinden, Anadolu kırsalındaki
göçlerin yapısı araştırılarak katkı yapılması hedeflenmiştir. Araştırmada temel
olarak Osmanlı kırsalında meydana gelen göçlerin sebepleri nelerdir? sorusuna
cevap aranmıştır. Bunun için arşiv vesikalarından, arazi araştırmalarından ve
saha literatüründen elde edilen bilgi ve bulgulardan yararlanılmıştır.
Araştırma sonucunda, çalışılan zaman dilimi ve örneklem sahaları dahilinde
kırsalda yaşanan göçlerin doğal afetler, salgın hastalıklar, eşkıyalık
faaliyetleri, vergi baskısı, ana ulaşım ağı üzerinde bulunmaya bağlı olarak
ortaya çıkan huzursuzluklar gibi itici faktörler nedeniyle ortaya çıktığı
tespit edilmiştir. Bazen bu itici faktörler bireysel göçlere neden olabildiği
gibi toplu göçlere ya da kırsal iskan merkezlerinin yer değiştirmesine yol
açabilmiştir. Yaşanan göçlerin kırdan şehre olabildiği gibi belki bundan daha
fazla bir kısmı kırsalın kendi içerisinde cereyan ettiği anlaşılmaktadır. Arşiv
vesikaları ve arazi araştırmalarından elde edilen bilgiler bu duruma dair
önemli ipuçları olarak değerlendirilebilir. Çeşitli sebeplerle kırsalda meydana
gelen göç hareketi şehirlerin yanı sıra merkezi, güvenli ve kalabalık köylere
doğru gerçekleşmiştir. Başta ekonomik ve güvenlik faktörlerinin etkisiyle
gerçekleşen kırsal alandaki göçler neticesinde kırsal iskan merkezleri yer yer
toplulaşmıştır. Meydana gelen toplu göçler, bir taraftan bazı köylerin ortadan
kalkmasına yol açarken diğer taraftan da mevcut köylerin devamlılığına önemli
katkılar sağlamıştır.

Anahtar Kelimeler

Tarihi coğrafya, tarihi göç, tarihi demografi, kırsal göç, zorunlu göç

Destekleyen Kurum

TÜBİTAK

Proje Numarası

113K101

Teşekkür

Bu çalışma Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Coğrafya ABD hazırlanmış olan XVI-XX. Yüzyıllarda Anadolu’da Kaybolan Yerleşmeler: Manisa-Konya Örneği başlıklı doktora tezinden üretilmiştir. Söz konusu tez yürütücülüğünü Prof.Dr. Osman GÜMÜŞÇÜ’nün yaptığı 113K101 numaralı SOBAG/TÜBİTAK projesi tarafından desteklenmiş olup bu teze verdiği destekten dolayı TÜBİTAK’a teşekkür ederim.

The Structure of Migration Past in the Anatolian Countryside (XVI-XX. Century): An Essay to Read Migration via the Manisa and Konya Environment

Öz

ABSTRACT

Migration is one of the
important factors affecting societies in political, social and economic terms
in almost every period of history. In the past, while the migration led to the
collapse of a political organization, it led to the emergence of another political
organization. However, it is a necessity to consider the historical migrations
in order to make a correct interpretation of today and to make healthy
projections about the future. In particular, the investigation of the migration
structure of Ottoman Anatolia, which is a recent history, will be able to
provide significant contributions both in revealing the historical background
of migration and in the evaluation of contemporary migrations in the context of
this historical experience. The aim of this study is to contribute to the
literature on the history of migration, as time from the sixteenth century to
the twentieth century, as investigating the structure of migrations in
Anatolian countryside through the samples of Manisa and Konya. In the study,
basically the following question was sought: What are the reasons for the
migration in the Ottoman countryside? For this purpose, information and
findings obtained from archive documents, field surveys and field literature
were used. As a result of the research, it has been determined that the
migrations in rural areas within the time frame and sampling areas are caused
by the pushing factors such as natural disasters, epidemics, banditry
activities, tax pressure, and unrest in the main transportation network.
Sometimes these pushing factors could lead to individual migration, as well as
to mass migration or displacement of rural resettlement centers. It is
understood that the migrations may occur from rural to urban areas, and more
than this, some of which occured within the countryside itself. Information
obtained from archival documents and field surveys can be considered as
important clues to this situation. The migration movement that took place in
the countryside due to various reasons was realized towards the central, safe
and crowded villages as well as the cities. As a result of migrations in rural
areas, which were mainly due to economic and security factors, rural
resettlement centers conglomerate. On the one hand, the mass migrations caused
some villages to disappear and on the other hand, they made significant
contributions to the continuity of the existing villages.

Anahtar Kelimeler

Historical geography, historical migration, historical demography, rural migration, forced migration

Proje Numarası

113K101

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BAO TD): BOA TD 115/39a, 387; BOA TD 165: 66-67.
• Konya Kazası Hurufat Defteri No: 1107.
• Konya Kazası Nüfus Defteri No: 3447.
• Konya Şer’iye Sicili (KŞS): KŞS 9; KŞS 12, 156/2; KŞS 12, KŞS 16, KŞS 20; 174/3; KŞS 23, 7/1; KŞS 23, 70/1 ve 90/1; KŞS 25, 255/1; KŞS 26, 71/2; KŞS 31, 48/3; KŞS 5, 19/2; KŞS 55, 155/1; KŞS 64, 84/2; KŞS. 48, 159/1. KŞS 205/3.
• Manisa Şer’iye Sicili (MŞS): MŞS 214, JPEG no 61/2; MŞS 41, 152/1; MŞS 49, 161/3.
• Tapu Kadastro Kuyud-ı Kadime Arşivi (TK KKA): TK KKA 104.
• Akdağ, M. (1964). “Büyük Kaçgunluk”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, 2(2), s. 1–51.
• Akdağ, M. (1999). Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası (Celali İsyanları), Ankara: Barış Yayınevi.
• Aktepe, M. (1958). “XVIII. Asrın İlk Yarısında İstanbul’un Nüfus Meselesine Dair Bazı Vesikalar”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, IX(13), s. 1–30.
• Altınay, A. R. (1987). Onuncu Asrı Hicride İstanbul Hayatı, İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Ambraseys, N. N. ve Finkel, C. F. (2006). Türkiye’de ve Komşu Bölgelerde Sismik Etkinlikler Bir Tarihsel İnceleme 1500-1800, Ankara: TÜBİTAK Yayınları.
• Arslan, H. (2001). 16. Yüzyıl Osmanlı Toplumunda Yönetim, Nüfus, İskan, Göç ve Sürgün, İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• Barkan, Ö. L.(1950).“Osmanlı İmparatorluğu’nda Bir İskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Sürgünler”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 11(1–4), s. 524-569.
• Barkan, Ö. L. ve Meriçli, E. (1988). Hüdavendigar Livası Tahrir Defterleri I, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Braudel, F. (1993). II. Felipe Döneminde Akdeniz ve Akdeniz Dünyası I-II, Ankara: İmge Kitabevi.
• Çağatay, N. (1947). “Osmanlı İmparatorluğunda Reayadan Alınan Vergi ve Resimler”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 5(5), s. 483–511.
• Çağlayan, S. (2006). “Göç Kuramları, Göç ve Göçmen İlişkisi”, Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (17), s. 67–91.
• Demir, A. (2007). 16. Yüzyılda Samsun-Ayıntab Hattı Boyunca Yerleşme, Nüfus ve Ekonomik Yapı, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Demir, A. (2009). “16. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır Şehir Demografisine Göçlerin Etkisi”, Bilig, (28), s. 15–28.
• Demir, A. (2011). “XVI. Yüzyıl Anadolu’sunda Dış Göçler: Şarkiyan”, Karadeniz Araştırmaları, (28), s. 51–66.
• Demirtaş, M. (2004). “XVI. Yüzyılda Meydana Gelen Tabii Afetlerin İstanbul’un Sosyal ve Ekonomik Hayatına Etkilerine Dair Bazı Misaller”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 4(2), s. 37–50.
• Demirtaş, M. (2011). “Osmanlıya Gelen Kırım ve Kafkasya Göçmenlerinin Sorunları”, Bilig, Sayı 57, s. 17-44.
• Demirtaş, M. (2017). “XIX. Yüzyılda İstanbul’a Göçü Önlemek İçin Alınan Tedbirler: Men-i Mürûr Uygulaması ve Karşılaşılan Güçlükler”, Belleten, Cilt: LXXIII-Sayı: 268, s. 739-754.
• Demirtaş, M. 2017. “XIX. Yüzyılın İlk Yarısında İstanbul’da Kamu Düzenini Bozan Gruplara Karşı Yürütülen Mücadele”, Belleten, Cilt:LXXXI- Sayı:291, s. 481-524.
• Emecen, F. M. (1989). XVI. Asırda Manisa Kazası, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Emecen, M.(2003).“Manisa/Tarih”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, C. 27, s. 577-583.
• Erdoğan Özünlü, E. ve Gümüşçü, O. (2016). “Osmanlı İmparatorluğu’nda İç Göç Aktörleri Olarak Çift-Bozanlar”, Amme İdaresi Dergisi, 49(1), s. 29–56.
• Faroqhi, S. (1993). Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Faroqhi, S. (1998). “Migration into Eighteenth-Century Greater İstanbul as Reflected in the Kadi Registers of Eyüp”, Turcica, (30), s. 163–183.
• Faroqhi, S. (2016). “Osmanlı Nüfusu”, Türkiye Tarihi 1453-1603 içinde İstanbul: Kitap Yayınevi, s. 437–489.
• Genç, M. (2007). “Osmanlılar/İktisadi ve Ticari Yapı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, C. 33, s. 525- 332.
• Gökçen, İ. (1946). 16. ve 17. Asır Sicillerine Göre Saruhan’da Yürük ve Türkmenler, Manisa: Manisa Halkevi Yayınları.
• Güler, İ. (2000). “XVIII. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Nüfus Hareketleri Olarak İç Göçler”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 1995-2000 Prof. Dr. Fikret Işıltan Hatıra Sayısı, (36), s. 155–211.
• Gümüşçü, O. (2001). XVI. Yüzyıl Larende (Karaman) Kazasında Yerleşme ve Nüfus, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Gümüşçü, O. (2004). “Internal Migrations in Sixteenth Century Anatolia”, Journal of Historical Geography, 30(2), s. 231–248. Gümüşçü, O., Erdoğan Özünlü, E. ve Demir, A. (2016). Türkiye’nin İskan Tarihinde Önemli Bir Problem: Kaybolan Yerleşmeler, Ankara: TÜBİTAK.
• İpek, N. (1991). “Kafkaslar’dan Anadolu’ya Göçler (1877–1900)”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 6, s. 97-134.
• İpek, N. (1991). “Kafkaslardaki Nüfus Hareketleri”, Türkiyat Mecmuası, Sayı 20, s. 273-313.
• İpek, N. (1999). Rumeli’den Anadolu’ya Türk Göçleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• İpek, N. (2006). İmparatorluktan Ulus Devlete Göçler, Trabzon: Sarender Yayınları.
• İpek, N. (2014). “Kaynakların Dilinde Göç Kavramı”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Sayı 17, s. 9-20.
• Karadeniz, H. B. (1995). Atçeken Oymakları (1500-1642), (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Karpat, K. (2003). Osmanlı Nüfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal Özellikleri, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Karpat, K. (2010). Osmanlı’dan Günümüze Etnik yapılanma ve Göçler, İstanbul: Timaş Yayınları.
• Karpat, K. (2015). “Önsöz” (Der. M. M. Erdoğan ve A. Kaya) Türkiye’nin Göç Tarihi 14. Yüzyıldan 21. Yüzyıla Türkiye’ye Göçler içinde (XXIII-XL.), İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Kenanoğlu, M. M. (2013). “Vergi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, C. 43, s. 52-58.
• Küpeli, Ö. (2011). “Klasik Tahrirden Avarız Tahririne Geçiş Sürecinde Ti- pik Bir Örnek: 1604 Tarihli Manyas Kazası Avarız Defteri”, Belgeler, XXXII(36), s. 113–199.
• McCharty, J. (2014). Ölüm ve Sürgün, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, Mete, Z. (2011). “Sur Dışı İstanbul’unda İskanın Tarihi Seyri (XV-XVIII. Yüzyıllar)”, Tarkya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 1(2), s. 57–84.
• Özdeğer, H. (1988). Onaltıncı Asırda Ayıntab Livası, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Özdemir, R. (1993). “Avarız ve Gerçek-Hane Sayılarının Demografik Tah- minlerde Kullanılması Üzerine Bazı Bilgiler”, X. Türk Tarih Kongresi, su- nulmuş bildiri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, C. IV, s. 1581–1613. Özel, O. (2000). “Avarız ve Cizye Defterleri”, Osmanlı Devleti’nde Bilgi ve İstatistik içinde, Ankara: Devlet İstatistik Enstitüsü Yayını, s. 35-50.
• Özkaya, Y. (1981). “Osmanlı İmparatorluğu’nda XVIII. Yüzyılda Göç Soru- nu”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırma- ları Dergisi, XIV(25), 171–211.
• Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat (C. I–III), Anka- ra: Milli Eğitim Bakanlığı Basımevi.
• Quataert, D. (2002). Osmanlı İmparatorluğu 1700-1922, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Sahillioğlu, H. (1991). “Avarız”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, C. 4, s. 108-109.
• Satılmış, S. (2012). Aydın Vilayetinde Doğal Afetler (1850-1900), (Yayınlan- mamış Doktora Tezi). Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Manisa.
• Şahin, C. ve Sipahioğlu, Ş. (2007). Doğal Afetler ve Türkiye, Ankara: Gündüz Eğitim Yayıncılık.
• Şeker, C. (2007). İstanbul Ahkam ve Atik Şikayet Defterlerine Göre 18. Yüzyıl- da İstanbul’a Yönelik Göçlerin Tasvir ve Tahlili, (Yayınlanmamış YL Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Tabakoğlu, A. (1999). “Osmanlı İçtimai Yapısının Ana Hatları”, Osmanlı içinde, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, C. 4, 17–31.
• Tekeli, İ. (2008a). “Göç Teorileri ve Politikaları Arasındaki İlişkiler”, Göç ve Ötesi içinde, Ankara: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, s. 18-41.
• Tekeli, İ. (2008b). “Türkiye’nin Göç Tarihindeki Değişik Kategoriler”, Göç ve Ötesi içinde, Ankara: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, s. 42-67.
• Tekeli, İ.(2008c). “Osmanlı İmparatorluğu’ndan Günümüze Nüfusun Zo- runlu Yer Değiştirmesi ve İskân Sorunu”, Göç ve Ötesi içinde (141-170), Ankara: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Tekeli, İ. (2011). “Yerleşme Yapıları ve Göç Araştırmaları”, Anadolu’da Yer- leşme Sistemi ve Yerleşme Tarihleri içinde, Ankara: Tarih Vakfı Yurt Yayın- ları, s. 162-177.
• Tızlak, F. (2010). “XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Isparta Kazasının İdari Duru- mu ve Avarız Hane Kayıtlarının Isparta’nın Nüfus Tahminlerinde Kullanılamayacağına Dair Bir Deneme”, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Prof. Dr. Bayram Kodaman’a Armağan Özel Sayısı, s. 114–123. Uluçay, M. Ç. (1944). XVII. Yüzyılda Saruhan’da Eşkıyalık ve Halk Hareketleri, Manisa: CHP Manisa Halk Evi Yayınları.
• Ünal, M. A. (1997). “1646 (1056) Tarihli Harput Kazası Avarız Defteri”, Ege Üniversitesi Tarih İncelemeleri Dergisi, 12, 9–73.
• Yakar, M. (2009). Emirdağ İlçesi Kırsalında Göçün Etkileri, Sorunları ve Çö- züm Önerileri, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Afyon Kocatepe Üniversi- tesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Afyonkarahisar.
• Yiğit, İ. (2017). “Iskândaki Kararsızlık: Doğal Afetler ve Kaybolan Yerleşme- ler (XVI-XX. Yüzyıl Manisa-Konya Çevresi Örneği)”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları, (26), 329–364.
• Yiğit, İ. (2018). “Tarihi Göç Çalışmalarında Bir Veri Kaynağı Olarak Mezar Taşları”, XVIII. Türk Tarih Kongresi (01.10.2018 -05.10.2018), Ankara.
• Yiğit, İ. (2018). “Tarihi Göç Çalışmalarında Osmanlı Dönemi İstatistiki Kaynakları”, TÜCAUM 30. Yıl Uluslararası Coğrafya Sempozyumu, Ankara, s. 641-650.
• Yiğit, İ. ve Gümüşçü, O. (2016). “Manisa ve Çevresinde Salgın Hastalıkların Iskâna Etkisi (XVI-XX. yy.) (379–391)”, TÜCAUM Uluslararası Coğrafya Sempozyumu Bildirileri, Ankara, s. 379-391.