Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemi Matematikçilerinden Ord. Prof. Ali Yar’ın Matematik Kitapları

Yıl 2019, Sayı: 77, 217 - 238, 24.12.2019

S. Betül Bayam Takıcak

Öz

Yakın tarihte matematik tarihçileri tarafından, Osmanlılarda diferensiyel integral hesap, analitik geometri, sayılar teorisi gibi konu başlıklarının yanında Salih Zeki, Hüsnü Hamid, Mehmed Nadir ve Vidinli Hüseyin Tevfik Paşa gibi önemli şahsiyetlerin eserlerinin de incelendiği akademik çalışmalar yürütülmüştür. Bu tarz çalışmalar, son zamanlarda artmış olmasına rağmen yine de geç Osmanlı ile erken Cumhuriyet dönemi matematiğinin “künhüne vâkıf olmak” için örneklemi temsil etmekten uzaktır. Söz konusu dönemdeki önemli konu başlıklarından biri de Ali Yar’ın matematik çalışmalarıdır.

Ord. Prof. Ali Yar (1885-1965), 1908 yılında eğitim için gönderildiği Paris’ten, ülkemizin ilk, dünyanın üçüncü uçak mühendisi olarak yurda dönmüştür. Osmanlı son döneminde Galatasaray Sultanîsi ve İstanbul Darülfünununda fizik ve matematik dersleri vermiş, Cumhuriyet’in ilanından sonra da çeşitli kurumlarda ders vermeye devam etmiştir. Ali Yar bu kurumlardaki görevleri sırasında Hüsnü Hamid, Salih Zeki ve Mehmet Nadir gibi dönemin önemli matematikçileri ile birlikte çalışmıştır. 1933 Üniversite Reformu’ndan sonra kadroda kalarak Ordinaryüs Profesörlüğe yükseltilen üç Türk öğretim elemanından biri olan Ali Yar, Kerim Erim’den sonra bir süre İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Dekanlığını da yürütmüştür. Ali Yar’ın eserlerinin bilim tarihi açısından değerlendirildiği tek çalışma, Kozmografya adlı kitabının incelendiği, Yavuz Unat tarafından kaleme alınan astronomi konulu makaledir (Unat 2013). Ali Yar’ın matematik çalışmaları, daha önce hiçbir çalışmaya konu teşkil etmediğinden aydınlatılması gereken bakir bir alan olarak karşımıza çıkmaktadır.

Ali Yar ülkedeki matematiksel düşünüşü beslemek için biri Fransızcadan, beşi Almancadan olmak üzere, toplam altı adet cebir kitabını Türkçeye çevirmiştir. Bu eserler çeviri için seçilirken, modern cebrin tüm konularının Türkçeye aktarılması amaçlanmıştır. Ali Yar’ın liseler için yine Fransızcadan çevirdiği üç adet trigonometri konulu kitabı ise pedagojik yönü kuvvetli olan eserlerdir. Bu çalışmada, Ali Yar’ın Almanca ve Fransızcadan çevirdiği söz konusu dokuz kitap matematiksel açıdan ele alınacaktır. Ayrıca Ali Yar’ın biyografisi ve diğer matematik çalışmaları hakkında da genel bir tablo çizilerek bundan sonra yapılacak olan derinlemesine araştırmalar için bir taslak sunulması hedeflenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Ali Yar, Osmanlı’da matematik, Osmanlı matematik eğitimi tarihi, Osmanlı'da cebir, Osmanlı'da trigonometri

An Ottoman and Republican Mathematician: Ord. Prof. Ali Yar’s Mathematics Textbooks

Öz

Nowadays, historians of mathematics conduct studies on scientific works of significant personalities, namely, Salih Zeki, Hüsnü Hamid, Mehmed Nadir and Hüseyin Tevfik Pasha as well as the topics such as differential integral calculus, analytic geometry and number theory in the Ottoman Empire. Despite a growing body of research on the above-mentioned topics recently, these studies are still far from presenting a fully-developed picture of mathematical understanding of the late Ottoman and early Republican periods. One of the important topics in this period is Ali Yar and his mathematical studies.

Ord. Professor Ali Yar (1885-1965), who was sent to Paris for education in 1908, returned to Turkey as the first aircraft engineer of our country and the third aircraft engineer in the world. In the late Ottoman period, he taught physics and mathematics at Galatasaray High School and İstanbul University, and continued to teaching at various institutions after the foundation of the Republic. During his tenure in the Republican period, he worked with influential mathematicians of the period such as Hüsnü Hamid, Salih Zeki and Mehmet Nadir. Yar, one of the three Turkish academics who were given the title Ordinarius Professorship after the 1933 University Reform, also served as the Dean of the Faculty of Science at Istanbul University for a while after Kerim Erim serving as the Dean of Faculty of Science at the same university. The only scientific study, in which Ali Yar’s works are evaluated in terms of the history of science, is an article on astronomy examining Yar’s book titled Kozmografya [Cosmography] (Unat 2013). Ali Yar’s mathematical studies is a fertile field to explore since they have not been researched before.

Ali Yar translated six algebra books into Turkish, one from French and five from German in order to foster the mathematical thinking in the country. While these works were selected for translation, the aim was to transfer all the subjects of modern algebra into Turkish. Yar’s three books on trigonometry, which he also translated from French for high schools, have strong pedagogical aspects. In this study, nine books that Yar translated from German and French will be discussed from a mathematical perspective. Besides, it is aimed to present a general overview about Yar’s biography and other mathematical studies and, by doing so, to provide a basis for further in-depth research.

Anahtar Kelimeler

Ali Yar, mathematics in the Ottoman Empire, history of mathematics education in the Ottoman Empire, algebra in the Ottoman Empire, trigonometry in the Ottoman Empire

Kaynakça

• Alexandroff, P. S. (1962). Gruplar Teorisine Giriş, Çev. Ali Yar, İstanbul: Türk Matematik Derneği Yayınları, Kutulmuş Matbaası
• Alexandroff, P. S. (1968). Introduction A La Théorie Des Groupes, Çev. A. Gloden, Paris: Dunod
• Ferval, M. Henri (1340/1924). Müsellesât c. 1, Çev. Ali Yar, İstanbul: Matbaa-i Amîre.
• Ferval, M. Henri (1341/1925). Müsellesât c. 2, Çev. Ali Yar, İstanbul: Matbaa-i Amîre.
• Ferval, M. Henri (1928). Müsellesât (Muallim Kitabı), Çev. Ali Yar, İstanbul: Devlet Matbaası. Günergun, Feza (1995). “Fünun (Fen) Fakültesi Mecmuası (1916-1933)”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları 0 (1), s. 285-349.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin, Ramazan Şeşen ve Cevat İzgi (1999). Osmanlı Matematik Literatürü Tarihi, İstanbul: IRCICA.
• İshakoğlu-Kadıoğlu, Sevtap (1998). İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Tarihçesi (1900- 1946), İstanbul: Bilim Tarihi Müzesi ve Dokümantasyon Merkezi Yay.
• Özemre, Ahmet Yüksel (2006). Galatasarayı Mekteb-i Sultânîsi’nde Sekiz Yılım, İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı
• Perron, O. (1946). Cebir, Cilt 1: Temel Bahisler, Çev. Ali Yar, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, İbrahim Horozoğlu Yayınevi.
• Perron, O. (1948). Cebir, Cilt 2: Cebirsel Denklemler Teorisi, Çev. Ali Yar, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, Şirketi Mürettibiye Basımevi.
• Saban, Giacomo (2002). “Sviluppo Storico della Matematica in Turchia dalla Riforma dell’Università al 1997”, Bollettino dell’Unione Matematica Italiana / La Matematica nella Società e nella Cultura Vol. 5-A, n. 2 (Serie 8), n.2, p. 257–292
• Steinitz, E. (1961). Cisimlerin Cebirsel Teorisi, Çev. Ali Yar, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, Şirketi Mürettibiye Basımevi.
• Şenkon, Hülya (2004). “İstanbul Üniversitesi Matematik Bölümü”, Matematik Dünyası 1, s. 46-53.
• Unat, Yavuz (2013). “1933 Yılında Ali Yar Tarafından Yazılmış Lise III Kozmografya Kitabı ve Liselerde Astronomi Dersleri”, Kastamonu Eğitim Dergisi 24 (4), s. 2073-2088.
• Waerden, B. L. Van Der (1937). Moderne Algebra, Berlin: Springer-Verlag Berlin Heidelberg
• Waerden, B. L. Van Der (1955). Modern Cebir, Çev. Ali Yar, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Yayınları, Şirketi Mürettibiye Basımevi.
• Waerden, B. L. Van Der (1957). Modern Cebir II, Çev. Ali Yar, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Yayınları, Şirketi Mürettibiye Basımevi.
• Yar, Ali (1948). “Sur la forme associée d’un cercle de l’espace”, İ. Ü. Fen Fakültesi Mecmuası Neşriyatı içinde, Recueil de Mémoires commémorant la pose de la première pierre des nouveaux instituts de la Faculté des sciences (Fen Fakültesi’nin Yeni Enstitülerinin Temel Atma Merasimi Dolayısiyle Neşredilen Travaylar, (s. 1-8). İstanbul: Kenan Matbaası.
• Yar, Ali (1966). “Ali Yar’dan Anılar”, Mühendis ve Makine 10 (112), s. 120-121.
• Yar, Ali (Ağustos 1332/1916). “Cebr-i ‘Âdî”, Darülfünun Fünûn Fakültesi Mecmuası 1 (3), s. 347-351.
• Yar, Ali (Ağustos 1333/1917). “Cebir”, Darülfünun Fünûn Fakültesi Mecmuası 2 (6), s. 564-568.
• Yar, Ali (Nisan 1332/1916). “Cebr-i ‘Âdî Meselesi”, Darülfünun Fünûn Fakültesi Mecmuası 1 (1), s. 233-237.
• Yılmaz Erten, Safiye (2019). “İstanbul Darülfünun Fen Fakültesi Mecmuasında Wroński Üzerine Yazışmalar”, Kebikeç 47, s. 147-156.