Bitlis Kalesi’nde Bulunan Sinan Bey (Kale) Hamamı Ve Rölöve Çalışmaları Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2021, Sayı: 80, 161 - 196, 21.06.2021

Korkmaz Şen

https://doi.org/10.32704/erdem.948934

Öz

2004-2005 yılı arkeolojik kazıları sonucunda gün yüzüne çıkarılan Sinan Bey (Kale) Hamamı, Bitlis Kalesi’nde merkeze yakın bir konumda yer almaktadır. Ortaya çıkarıldığı günden bu yana hamama koruma amaçlı bazı basit müdahaleler yapılmış, ancak tam anlamıyla tahribatın önüne geçilememiştir. Özellikle örtü öğeleri ile su depolarının duvarlarındaki çökme tehlikesi her geçen gün artmaktadır. Bu nedenle 2019 yılı kazı çalışmaları kapsamında restitüsyon ve restorasyon öncesi rölöve çizimlerinin yapılmasına karar verilmiştir. Bunun için yapı ilk olarak yerinde incelenmiştir. Devamında Cors ve Total Station aletleri ile referans noktalar alınarak yapının harita üzerindeki konumu işaretlenmiştir. Mekânların zemin seviyeleri farklı olduğundan çizgi lazer aleti yardımıyla 0.00 kot seviyesi belirlenmiş olup plan ölçümleri aynı kot üzerinden alınmıştır. Krokiler üzerinde gerekli ölçüler alındıktan sonra bilgisayar ortamına aktarılmıştır. Total Station ile plan, kesit, görünüş için bütün noktaların ölçümü yapılmıştır. Yapı bütünüyle fotoğraflanmış, kesit ve cephelerdeki malzeme ve hasar detaylarının ayrıntıları için Agisoft Photoscane, Adobe Photoshop ve Autocad gibi programlardan faydalanılmıştır. Elde edilen ölçü ve verilerle bu programlar kullanılarak, rölöve projesinin çizimleri hazırlanmıştır. Hazırlanan rölöve çalışması daha sonra ilgili kurul tarafından onaylanmıştır.
Soyunmalık, ılıklık, sıcaklık ve külhan bölümlerinden oluşan hamam arşiv belgelerine göre 1534 ile 1540 yılları arasında Bitlis Sancak Beyi Sinan Bey tarafından yaptırılmış bir vakıf eseridir. Osmanlı arşivinde ulaşılan yeni belgelerde, 1540 yılına ait Tapu Tahrir Defteri ve diğer arşiv kayıtlarında, hamamın kale içerisindeki Sinan Bey tarafından inşa edilen mescide gelir getirmek üzere inşa edilmiştir. Sinan Bey Mescidi’nin yıllık geliri 4900 akçe olarak kayıtlara geçmiştir. Bu 4900 akçenin de 3600 akçesi kalede bulunan hamamdan, 580 akçesi ise hamam ile mektebin yakınında bulunan iki göz mahzenden elde edildiği yazılıdır.
Hamam, sıcaklık mekânına göre iki köşe halvet hücreli olup Klasik Türk Hamam mimarisinin özelliklerini yansıtmaktadır. Duvarlarda taş, kubbe ve kubbeye geçişlerde tuğla malzeme kullanılan yapıda süsleme öğelerine rastlanmaz. Sıcaklık, hela ve halvet hücreleri kubbe ile diğer kısımlar ise tonoz örtülüdür. Soyunmalık kısmında sadece beden duvarları ve kapı açıklığı günümüze ulaşırken, asıl hamam kısmının örtü öğeleri olan kubbe ve tonoz yüzlerine açılan fil gözleri ile iç mekân aydınlatılmaktadır.
Bu çalışmada, yeni belgeler ışığında, hamamın banisi ve yapım yılının ortaya çıkarılmasının yanında yapılan rölöve çalışmaları hakkında bilgi verilmesi amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Bitlis, Kale, Hamam, Sinan Bey, Kazı

An Evaluation of Sinan Bey (Kale) Hammam in the Bitlis Castle and Its Relievo Studies

Öz

Bitlis Sinan Bey (Kale) Hammam (Turkish bath) which was discovered through archaeological excavations of the 2004-2005 year is located in the Bitlis Castle near the city centre. Some simple interventions have been made to protect the bath since the day it was discovered; however, the destruction could not be completely prevented. In particular, the danger of collapse on the cover elements and the walls of water tanks is increasing day by day. Therefore, within the scope of the excavations in 2019, it was decided to make the survey drawings before the restitution and restoration. For this reason, the building was first examined in situ. Afterwards, the location of the building on the map was marked by taking reference points with Cors and Total Station instruments. Since the ground levels of the spaces are different, the level of 0.00 was determined with the help of the line laser tool and the plan measurements were taken on the same level.

After the necessary measurements were taken on the sketches, they were transferred to the computer environment. With Total Station, all points were measured for plan, section and view. The entire structure was photographed, and programs such as Agisoft Photoscane, Adobe Photoshop and Autocad were used for the details of the material and damage details on the sections and facades. The drawings of the survey project were prepared by using these programs with the measurements and data obtained. The prepared survey study was later approved by the relevant committee.

According to achieve documents, the hammam, made up of the sections including an undressing room, lukewarm room, hot room and furnace, is a foundation work, built by Bitlis Banner Lord Sinan Bey between 1534 and 1540. In the new documents reached in the Ottoman archives, the Land Registry Book of 1540 and other archive records, the bath was built to obtain income for the masjid built by Sinan Bey in the castle. The annual income of Sinan Bey Masjid was recorded as 4900 coins. It is written that of these 4900 coins, 3600 coins were obtained from the bath in the castle, and 580 coins were obtained from the two cellars near the bath and the school.

Two corners of the hammam are with private rooms in accordance with the hot room, and they reflect characteristics of the classical Turkish Hammam architecture. There are no ornamental elements in the structure where stone is used on the walls, dome and brick materials are used in the transitions to the dome. Hot room, lavatory and private rooms are covered with the dome, and the other spaces are covered with vault. Merely main outer walls and door opening of the undressing room has reached today, and the inner side is enlightened with the elephant’s eyes on the dome and vaults, which constitute the covering units of the actual hammam part. It is aimed to provide information about relievo studies indicating the year of construction and constructor of the hammam in the light of documents.

Anahtar Kelimeler

Bitlis, castle, hammam, Sinan Bey, excavation

Kaynakça

• Arık, Mehmet Oluş (1971). ‘‘Bitlis Yapılarında Selçuklu Rönesansı’’, Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Enstitüsü Sanat Tarihi, 2, Ankara.
• Baçaru, Veli (2017). Üsküdar Hamamları, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Çanakkale.
• Baş, Gülsen (2018). Bitlis Kalesi Arkeolojik Kazı Çalışmaları (2011-2015), Ege Yayınları, İstanbul.
• BOA. EV. MKT. 2705/104 BOA. TT. d. 413/208
• Dağtekin, Emine (2017). Güneydoğu Anadolu Bölgesi Geleneksel Hamam Tipolojisi ve Buna Bağlı Koruma Ölçütlerinin Oluşturulması, Gazi Üniversitesi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul.
• Eyice, Semavi (1960). “İznik ‘de Büyük Hamam ve Osmanlı Devri Hamamları Hakkında Bir Deneme”, Tarih Dergisi, İstanbul, XI:15: 99-122.
• Koçak, Zülfiye (2019). “XVI. Yüzyıl Tapu Tahrir Defterlerine Göre Bitlis Camileri ve Mescitleri”, Vakıflar Dergisi, Haziran 2019, 73-98.
• Köşklü, Zerrin, Çınar, Sahure (2010). “Erzurum’da Osmanlı Dönemi Hamamları” Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Sanat Dergisi, (18), Erzurum, 119 – 133.
• Önge, Yılmaz (1995). Anadolu’da XII-XIII. Yüzyıl Türk Hamamları, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara.
• Özkılınç, Ahmet., Coşkun, Ali., Sivridağ, Abdullah., Yüzbaşıoğlu, Murat (2000). 294 Numaralı Hınıs Livàsı Mufassal Tahrìr Defteri( 963/1556 ), T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu: 46, Defter-i Hâkânî Dizisi: VI, Ankara.
• Pektaş, Kadir (2006). “2004-2005 Yılları Bitlis Kale Kazısı”, 28. Kazı Sonuçları Toplantısı, Cit 1, (29 Mayıs-2 Haziran 2006), Çanakkale, 501-518.
• Şen, Korkmaz., Sezgin Kudret (2020). “Tunceli-Hozat Merkezinde Bulunan Osmanlı Dönemine Ait Tarihi Eserler”. İSTEM / 35 (Haziran 2020): 117- 143.
• TKGM. TT. d. 109/105b TKGM. TT. d. 202 64a
• Top, Mehmet (2017). “Hoşap Kalesi Kazısı 2015 Yılı Kazı ve Restorasyon Çalışması”, XX. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri 02-05 Kasım 2016, II, 592-609.
• Tuncel, Metin (1992), “Bitlis” mad. İ.A. C. 6, İstanbul. Yurttaş, Hüseyin., Özkan, Haldun., Köşklü, Zerrin., Kındığılı, Muhammed
• Lütfü (2013). “Kemah ve Kemah Kalesi Kazıları”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi (Prof. Dr. Zafer Bayburtluoğlu Özel Sayısı), 31, Erzurum, 223-248