Şeyhü’r-Reis İbn Sinâ’nın Regşinâsî Adlı Eserinde Nabız İle Mûsikî İlişkisi

Yıl 2023, Sayı: 84, 205 - 218, 23.06.2023

Murat Salim Tokaç Seyid Muhammed Taki Hüseyni

https://doi.org/10.32704/erdem.2023.84.205

Öz

Her bir ilmin temelinde diğer ilimler de bulunmaktadır. İlimlerin bu mahiyet ve özelliklerine dayanarak İslâm filozofları ilimleri nazarî (teorik) ve amelî (pratik) olmak üzere iki grupta sınıflandırmıştır. Nazarî ilimler kısmında sıralanan tıp ile mûsikî ilimleri münasebetlerinden, hem tabipler hem de mûsikî âlimleri eserlerinde söz etmişlerdir. Söz sahibi mûsikî âlimleri, mûsikînin temelini oluşturan ilimlerden bahsederken, riyâziyye (matematik), hendesî (geometri), edebiyat gibi ilimlerle beraber, tıp ilmini de zikretmişlerdir. Mûsikîde olduğu gibi, büyük tabipler de tıbbın mûsikî ile ilişkili olduğunu açıklayarak tabibin mûsikî ilmini üst seviyede değilse de temellerini bilmesinden yana olmuş bu hususu vurgulamışlardır. İslâm bilginleri tarafından ilimlerin sınıflandırmalarında da mûsikî ve tıp aynı seviyede yer almaktadır. Tıp ve mûsikî risalelerinde, bu iki ilmin birbiri ile olan bazı ilişkilerinden söz edilmiştir. Mûsikî eserlerinde, sesin insan nefesine olan etkisini vurgulayarak, mûsikîşinâsın tıp ilmini bilmesini ve bu bilgi sayesinde makamların özelliklerine göre hangi vakitte veya kimler huzurunda icra edilip edilmemesi gibi konulara değinmişlerdir. Tıpta da aynı şekilde ses ve mûsikînin insan ruhu üzerinde bıraktığı tesirinden yola çıkılarak hasta tedavisinde mûsikîden yararlanılmıştır. Bu sahada eser kaleme almış olan Cürcânî, İbn Hindû, el-Mecûsî gibi pek çok âlim bulunmaktadır. Konuya en iyi örneklerden biri de Şeyhü’r-Reis İbn Sinâ’dır. Zira kendisi tıp ilminde olduğu gibi mûsikî ilminde de söz
sahiplerindendir. İbn Sinâ kaleme aldığı eş-Şifâ ve en-Necât gibi tıbbî ile Cevâmu ‘ilmi’l-mûsikâ ve Risâle fi’l-mûsikî gibi mûsikî eserlerinde tıp ile mûsikî arasında olan bu ilişkilerden bahsetmiştir. Mûsikî ile tıbbın ortak noktalarından birisi zaman ölçümüyle alakalı olarak mûsikînin ikâ’sı (ritim) ve nispetleri (oran) ile tıptaki kalp ritminin göstergesi olan nabızdır. Nitekim tabipler, nabız atışının ölçülmesi ile hastalığın ne olduğunu teşhis edebilirler. İbn Sinâ’nın mûsikî ilmi üzerinde kaleme aldığı eserleri dışında, damarlar ve nabızlar ile ilgili kaleme aldığı Farsça Risâle-i Regşinâsî eserinde mûsikî ilmine değinerek, bu konuyu incelemiştir. Bu makalede, İslâm filozofları ve bilginlerinin göre tıp ve mûsikî ile ilgi görüşleri aktarıldıktan sonra İbn Sinâ’nın Risâle-i Regşinâsî tanıtılmıştır. Kitabın altıncı bölümünde nabız ve nabzın çeşitlerinden bahsedilmiştir. Ardından eserin nabız ve ikâ ile ilişkileri olan bölümü üzerinde bilgiler verilmiştir. Nabız ve ikâ ilişkisinden yola çıkaran İbn Sinâ hem mûsikîşinas hem de tabibin karşılıklı olarak mûsikî ve tıp ilmine ait temel bilgilere hâiz olması gerekliliğini belirtmektedir.

Anahtar Kelimeler

İbn Sinâ, Mûsikî, Tıp, Regşinasî, Nabız, İkâ’

The Relationship between Pulse and Music in Avicenna’s Regshinasi

Öz

There are other sciences on the basis of each science. Based
on these nature and characteristics of sciences, Islamic philosophers
classified sciences into two groups as theoretical (theoretical) and
practical (practical). Both physicians and music scholars have
mentioned in their works the relations between medicine and music
sciences listed in the theoretical sciences section. While talking about
the sciences that form the basis of music, the musical scholars who
have a voice mentioned the science of medicine along with sciences
such as riyâzî (mathematics), hendese (geometric), literature. As
in music, great doctors also emphasized that medicine is related to
music, and emphasized this issue, favoring the knowledge of the
physician’s knowledge of music, if not at a high level. In medicine
and music treatises, some relations between these two sciences are
mentioned. In his musical works, by emphasizing the effect of sound
on human breath, he talked about the fact that the musicians should
know the science of medicine and, thanks to this knowledge, when or
in the presence of whom the maqams should be performed according
to their characteristics. In medicine, he also benefited from music in
the treatment of patients, based on the effect of sound and music on
the human spirit. One of the common points of music and medicine is
the iqa (rhythm) and proportions (rate) of the music in relation to the
measurement of time, and the pulse, which is the indicator of the heart
rhythm in medicine. As a matter of fact, doctors can diagnose what the
disease is by measuring the pulse rate. Apart from the works written
by Ibn Sina on the science of music, he examined this subject by
referring to the science of music in his Persian work Regşinâsî, which
he wrote about veins and pulses. In this article, Ibn Sina’s Regşinâsî
book is introduced after conveying the views of Islamic philosophers
and scholars on medicine and music. In the sixth chapter of the book,
the pulse and its types are mentioned. Then, information is given on
the part of the work that has relations with pulse and iqa. Based on the
relationship between pulse and iqa, Ibn Sina states that both musicians
and physicians should mutually have basic knowledge of music and
medicine.

Anahtar Kelimeler

Avicenna, Music, Medicine, Regshinasi, Pulse, Iqa

Kaynakça

• Abdü’l-mümin b. Safîyüddîn (1346). Behcetü’r-Rûh, (haz. H. L. Rabino), Tehran: İntişârât-ı Bünyâd-ı Ferheng-i İran.
• Benî Bekir, Cihad A. S. (2018). Mevsû’ati nûru’l-ma’rifet, Ürdün: Dârü’lkitab es-Sakâfî.
• Câmî, Abdurrahman (1379). Baharistân ve resâil-i Câmî, (haz. Afsahzâde A.), Tehran: Mirâs-ı Mektûb.
• Cürcânî, Zeynüddîn İsmâîl (1975). el-Agrâzü’t-tıbbiyye ve’l-mebâhisü’l- ʿalâʾiyye, Tehran: Bünyâd-ı Ferheng-i İran.
• Cürcânî, Zeynüddîn İsmâîl (2012). Zahîre-i Hârizmşâhî, Ghom: Müessese-i İhyâ-ı Tıbb.
• el-Belhî, Ebû Zeyd Ahmed b. Sehl (2003). Mesâlihu’l-ebdân ve’l-enfüs, (haz. Malik Bedrî), Riyad: Merkez Melik Feysal.
• el-Mecûsî, Ali b. Abbas el-Ahvâzî (1387). Kâmilü’s-sınâʿati’t-tıbbiyye, (haz. Müessese-i İhyâ-ı Tıbb-ı Tabi’î), Ghom: İntişârât-ı Celâleddîn.
• er-Râzî, Ebû Bekr Muhammed b. Zekeriyyâ (2000). el-Hâvî fî’t-Tib, (haz. Muhammed İsmail), Beyrut: Dâri’l-kutubi’l-ilmîyye.
• er-Ruhâvî, İshak b. Ali (1992). Edebü’t-tabîb, (nşr. Merîzen Saîd Merîzen Asîrî), Riyad: Merkez Melik Feysal.
• Fârâbî (1926). Resâili’l-Fârâbî, Haydarâbâd: Matbaati Dâiretü’l-maarifi’l- Osmânîyye.
• Fârâbî (1948). İhsâu'l-ulûm, (haz. Emin Osman), Mısır: Dârü’l-fikri’l-Arabî.
• Huneyn b. İshâk (1985). Kitâbü Câlînûs ilâ Tûsaran fi’n-nabz li’lmüte ʿallimîn, (haz. Sâlim, Muhammed S.), Kahire: el-Hey’eti’l-Mısrîyye.
• Hücceti, H. Afrâ, A. (1392). Tesir-i musikî dermânî ber tağyirât-ı nabz ve fişâr-ı hûn, Faslname-i Perestârî-i Dâhili, (3-4), 122-127
• Hüseyni, S. M. T. (1387). “Mûsikî der Risâle-i Takvîmu’l-Mülûk”, Aine-i Hayâl, (10), Ferhengistân-ı Hüner, 106-112.
• İbn Ebû Usaybia (1956).ʿUyûnü’l-enbâʾ fî ṭabaḳāti’l-eṭıbbâ, (haz. Nizâr Rızâ), Beyrut: Dar Mektebeti’l-hayât.
• İbn Haldun (1349). Mukaddimeti İbn Haldun, Kahire: el-Mektebetü’tticâriyye
• İbn Hindû, Ebü’l-Ferec Alî b. el-Hüseyn (1368). Miftâhu’t-tıb, (haz. Muhakkık, M. ve Dânişpejûh, M. T), Tehran: Danişgâh-ı Tehran.
• İbn Rabben, Ebü’l-Hasen Alî b. Sehl Rabben et-Taberî (1928). Firdevsü’lhikme, (haz. Muhammed Zübeyr es-Sıddîkī), Berlin.
• İbn Sina (1405). Mantıkü’l-meşrikayn, Ghom
• İbn Sinâ (2004). Risâle-i Regşinâsî, (haz. Mişkât, M.), Tehran: Encümen-i Âsâr ve Mefâhir-i Ferhengî.
• İbn Sina (2005). el-Kânûn fî’t-tıb, Beyrut: Dâr İhyâı’t-türâsi’l-Arabîyye.
• Mahmûd Ahmed el-Hifnî, Risâletü’l-Kindî fî eczâʾi ḫubriyye fi’l-mûsîḳa, Kahire 1959.
• Merâgi, Abdülkâdir (1388). Câmiu’l-elhân, (haz. Hazrâyî, B.), Tehran: Ferhengistân-ı Hüner.
• Mücmelü’l-hikme (1996). (haz. Danişpejûh, M., Afşâr, İ.), Tehran: Pejûheşgâh-ı Ulûm-i İnsanî.
• Nesimî (1385). Nesim-i Tarap, (haz. Purcevâdî, E.), Tehran: Ferhengistân-ı Hüner.
• PurAbid, Z., Bülende, A. (1397). Tesir-i mûsikî ber tağyirât-ı nabz ve fişâr-ı hûn-i sâlmendân, Dezful: Hemayiş-i Milli-i Murakabe,
• Sâgānî, Radıyyüddîn Hasen (1985). el-Mevzûʿât, (ha. Necm Abdurrahman Halef), Dımaşk-Beyrut Dârü’l-me’mûn li’t-türâs.
• Şirâzî, Kutbuddin (1385). Dürretü’t-tâc, (haz. Mişkat, M), Tehran: İntişârât-ı Hikmet.
• Turabi, Ahmet Hakkı (2005). Gevrekzâde Hafız Hasan Efendi ve Mûsikî Risalesi, İstanbul: Rağbet Yayınları.
• Zekeriyyâ Yûsuf (1962) Müʾellefâtü’l-Kindî el-mûsîḳıyye, Bağdad.