TÜRKÇENİN SES YAPISINA BİR BAKIŞ: ALINTI KELİMELERDEKİ /İ-/ SESİNE DAİR BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2023, Cilt: 2 Sayı: 3, 38 - 46, 14.12.2023

Adem Bulut

Öz

Toplumlar, tarih oyunca yakınında bulunan veya başka toplumlar vasıtasıyla kendilerine uzak olan toplum ve milletlerle etkileşim içerisinde bulunmuşlardır ve hâlâ bulunmaktadırlar. Bu etkileşim dillerin birbirlerine kelime alıp vermesine yol açmaktadır. Kelime alışverişleri sırasında ödünçleme yapan dilin kurallarına bağlı olarak ödünçlenen kelimeler, kimi ses değişimleri geçirir. Bu ses değişimleri türeme, düşme ya da yer değiştirme şeklinde meydana gelir. Türkçenin yapısını anlatan dil bilgisi kitaplarında da yabancı dillerden giren- özellikle Batı kökenli dillerden- ve ünsüzle başlayan, s ile başlayan kelimeler için, kelimelerin başına çoğunlukla /i-/ sesi türetildiği kimi zamanda /ı-/ türetildiğinden bahsedilmekte ve yapılan bu türetimlerin amacının söyleyiş kolaylığı oluşturmak olduğu ifade edilmekte, kelime başına türetilen bu seslerin de Türkçenin kalınlık-incelik uyumuna uyması gerektiği belirtilmektedir. Öte yandan kimi yabancı dillerden alınan sözcüklerin asıl şekillerinde /i-/ bulunduğu halde Türkçeye geçerken ya da geçtikten sonra kelime başındaki ses düşürülerek kelime /s-/ ünsüzü ile başlayan bir kelime haline evrilmiştir. Bahsi geçen konu gerek dil bilgisi kitaplarında gerek alıntı kelimelerin incelendiği bilimsel yazılarda gerekse konu ile ilgili yazılmış tezlerde ses düşmesi ya da ünlü düşmesi başlığı altında incelenerek örnekler verilmiş ancak konunun Türkçenin dil yapısına aykırılık oluşturduğu gözlerden kaçmış ve buna bağlı olarak sorun hakkında herhangi bir açıklama yapılmamıştır. Bu yazıda ise sorunun sadece sıradan bir ses düşmesi olmadığı ve benzer ses yapılarına/dizilişlerine sahip farklı kökenli dillerden gelen alıntı kelimelerde sürekli olarak uygulandığı iddia edilen /i-/ türemesinin meydana gelmediğini kimi sözcüklerde ise tersi bir durumun söz konusu olduğu ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu amaçla gerek Türkiye Türkçesi ve ağızları ile diğer Türk lehçelerinde tespit edilen kimi sözcüklerin aynı ses olaylarına maruz kalıp kalmadıkları karşılaştırmalı olarak verilip bahsi geçen ses olayın sadece bir lehçede değil dilin bütün yapısında olup olmadığı da ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

alıntı kelimeler, ses türemesi, ses düşmesi, kelime başında i- sesi

Kaynakça

• Akın, C. (2011). Kırgız Türkçesinde Alıntı Kelimelerdeki Ses Değişmeleri, Turkish Studies, volume 6/1, s. 621-635.
• Aksan, D. (2009). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, Ankara: TDK.
• Aksan, D. (2012). Türkiye Türkçesinin Dünü, Bugünü, Yarını, Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Aksan, D. (2015). Türkçenin Sözvarlığı, Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Aktaş, E. (2015). Türkçe Alıntı Sözcüklerde Vurgu Görünümleri, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Ay, A. (2018). Türkiye Türkçesinin Batı Grubu Ağızlarındaki Arapça Alıntı Kelimelerde Görülen Ses Olayları, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Aydoğan, Y. (1999). Azerbaycan-Türkiye Türkçesi Büyük Sözlük, İstanbul: Beşir Yayınevi.
• Baalbaki, R. (1995). Al- Mawrid A Modern Arabic-English Dictionary, Beirut: Dar El-Ilm Lilmalayin
• Banguoğlu, T. (2015). Türkçenin Grameri, Ankara: TDK.
• Baran, B. (2018). Arapçadan Türkiye Türkçesine Geçen Sözcüklerde Ayın ve Hemzeyle İlgili Ses Olayları, Adıyaman Üniversitesi SBE Dergisi, sayı 32, s. 144-158.
• Baskakov, N. A. (1964). Türk Dillerinde Ön Vokallerin Düzleşmesi ve Karaimcenin Halicz-Luck Lehçesinde ö> ve ü>i Değişmeleri, TDAY-Belleten, c.11, s.33-37.
• Baskakov, N. A. vd. (1974). Karaimsko-Russko-Polskiy Slovar, Moskova: İzdatelstvo.
• Baskın, S. & Abdullah, A. (2016). Türkçenin Arapçadan Alıntıladığı Kelimelerin Görünüşleri Üzerine Ses Bilimsel Bir Değerlendirme, Akademik Bakış Dergisi, sayı 54, s. 556-573.
• Baydur, S. Y. (1953). Dilimiz ve Yunan-Lâtin Asıllı Kelimeler, TDAY-Belleten, 1, s. 93-121.
• Budagov, L. (1869). Tureçko-Tatarskiy Nareçiy, Saint Petersburg: Tipografi İmparatorckoy Akademia İanzik.
• Coşkun, M. V. (2016). Türkçenin Ses Bilgisi, İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Durmuş, O. (2004). Alıntı Kelimeler Bakımından Türkçe Sözlük, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sayı 26, s. 1-22.
• Dursunoğlu, H. (2014). Türkiye Türkçesi’ndeki Arapça Sözcükler ve Bu Sözcüklerdeki Ses Olayları, Turkish Studies, volume 9, s. 517-528.
• Eker, S. (2010). Ünlülerin Temel Özellikleri Üzerine Birkaç Not, Turkish Studies, volume 5/4, s. 305-321.
• Ekiyor, C. (2009). Çift Ünsüzle Başlayan Kelimelerin Yazım Sorunu, TDAY-Belleten, s. 1-17.
• Erbay, F. (2002). Türkçe Sözlük’ün İlke ve Son Baskısındaki Batı Kökenli Kelimelere Dair, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, sayı 11, s. 129-136.
• Eren, H. (1953). Türk Dillerinde Metathese, TDAY-Belleten, c.1, s.161-180.
• Eren, H. (1960). Anadolu Ağızlarında Rumca, İslavca ve Arapça Kelimeler, TDAY-Belleten, 8, s. 295-371.
• Ergin, M. (2011). Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Bayrak Basım.
• Ergül, M. (2018). Türk Dil Kurumu Tarafından Yayınlanan Türkçe Sözlük’ün 9 ve 10. Baskılarındaki Alıntı Kelimelerin Karşılaştırılması, Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Gemalmaz, E. (1980). Türkçe’nin Fonemler Düzeni ve Bu Fonemlerin İşleyişi, Ankara: Sevinç Matbaası.
• Güngör, O. C. (2019). Karaçay-Malkar Türkçesindeki Arapça ve Farsça Alıntı Sözlerde Ses ve Anlam Değişmeleri, Dil Araştırmaları Dergisi, sayı 25, s. 139-173.
• Haugen, E. (1950). The Analysis of Linguistic Borrowing, Linguistic Society of America, volume 26, s. 210-231. İpek, B. (1997). Anadolu Ağızlarında Yabancı Kelimeler- Fonetik İnceleme- Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• İpek, B. (2018). Türkiye Türkçesi Ağızlarında Yer Alan Yabancı Kelimelerde Görülen Ünlü Değişmeleri, Diyalektolog Ulusal Sosyal Bilimler Dergisi, sayı 18, s. 37-59.
• İşihara, A. (2005). Yazı Dilindeki Alıntı Kelimelerin Türkçeleşme Süreçleri, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Johanson, L. (2018). Türkçede Dil İlişkilerinde Yapısal Etkenler, (Çev. Nurettin Demir), Ankara: TDK.
• Jones, D. (1909). The Pronunciation of English, Cambridge: Cambridge University Press. Kaplan, M. (1976). Nabi ve Orta İnsan Tipi, Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar-I, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Kara, M. (2013). Hakas Türkçesinde Arapça ve Farsça Alıntı Kelimeler-II, ZfWT, volume 5, no: 3, s. 155-169.
• Karaağaç, D. (2009). Dil Tarih ve İnsan, İstanbul: Kesit.
• Karaağaç, G. (1997). Alıntı Kelimeler Üzerine Düşünceler, Türk Dili, s. 552, s. 499-510
• Karaağaç, G. (1999). Türkçede Düzensiz Ses Değişmesi Örnekleri, Türk Dili, sayı 571, s. 571-577.
• Karaağaç, G. (2015). Türkçenin Ses Bilgisi, İstanbul: Kesit.
• Karaca, V. İ. (2011). Türkiye Türkçesinde Alıntı Sözcüklerde Görülen Ses Olayları Üzerine Bir İnceleme, Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Karaca, V. İ. (2012). Türkiye Türkçesindeki Alıntı Sözcüklerde Görülen Ses Olayları Üzerine Bir İnceleme, Turkish Studies, volume 7/4, s. 2059-2090.
• Karademir, S. (2013). Eski Türkçeden Günümüze I-İ Seslerinin Alternans Kullanımı, Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, volume 2, no 7, s. 49-64.
• Karahan, N. (2016). Kazak ve Nogay Türkçesinde Arapça-Farsça Alıntı Kelimelerdeki Ses Olayları, Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, 29, s. 150-174.
• Kerimoğlu, C. (2010). Tatar Bilmecelerindeki Arapça, Farsça ve Rusça Alıntılar Üzerine, Karadeniz Araştırmaları, 27, s. 191-215.
• Kılıç, M. & Kılıç M. A. (----). Türkçeye Yabancı Dillerden Geçen Kelimelerde Algısal Ünlü Türemesi, s. 1-7.
• Koç, K. vd. (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Akçağ.
• Korkmaz, F. (2007). Alıntı Kelimelerin Türkçeleşme Sürecinde Bazı Arapça Kelimelerin Görev Değişikliğine Uğraması Üzerine, İlmî Araştırmalar, sayı 23, s. 103-112.
• Mohammed Ahmed Eltamimi Elsherbini, F. (2016). Kırgız Türkçesindeki Arapça Alıntı Kelimeler Üzerine –Fonetik ve Semantik İnceleme-, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Nitze, W. A. & Wilkins, E. H. (1913). A Handbook of French Phonetic, New York: Henry Holt and Company. Oba, E. (2014). Kazak Türkçesindeki Arapça ve Farsça Kelimelerin Fonetik Değişimleri, Turkish Studies, volume 9/6, s. 797-806.
• Oytun Altun, H. (2015). Arapça Alıntı Kelimelerin Kazak Türkçesine Uyarlanması, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 22, s. 167-201.
• Öner, M. (1996). Türkçede Dille İlgili Alış Verişlerin ve Dil Hareketlerinin Tarihine Toplu Bir Bakış, Türk Dili, 536, s. 142-152.
• Öner, M. (2009). Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü, Ankara: TDK.
• Özden, R. H. (1947). Dilimizde Yerleşmiş Yabancı Unsurlar, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, sayı 1, s. 138- 149.
• Özek, F. (2013). /ı/ Türkçede Bir AnaSesbirim midir?, Turkish Studies, volume 8/1, s. 2057-2063.
• Özkan, N. (2011). Türkçedeki Yabancı Unsurları Tasnif Denemesi, ICANAS Bildiriler Dil Bilimi, Dil Bilgisi ve Dil Eğitimi III. Cilt, s. 1343-1359.
• Pekacar, Ç. (2006). Kumuk Türkçesine Arapça ve Farsçadan Geçen Kelimelerdeki Ses Olayları, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, s. 53-71.
• Pekacar, Ç. (2011). Kumuk Türkçesi Sözlüğü, Anakara: TDK.
• Sarıkaya, Y. (2014), Arapçadaki Türkçe Kelimeler, Uluslararası 1. Orta Doğu Sempozyumu Bildirileri, c.2, s. 151-164.
• Sevinçli, V. & Çiçek, S. (2019). Türkçede Ses Türemesi- Orhun Yazıtlarından Evliya Çelebi Seyahatnamesine Kadar-, Bingöl Üniversitesi SBE Dergisi, 18, s. 1233-1272.
• Steingass, Franchis Joseph (1882), English-Arabic Dictionary For The Use of Both Travellers And Students, London: W. H. Allen & Co. 13 Waterloo Place.
• Şemsettin Sami, (2013). Kâmûs-ı Türkî, (Yayıma Haz. Ömer Faruk Akün), İstanbul: Kapı Yayınları.
• Tekin, T. (1998). Orhon Yazıtları, Ankara: TDK.
• Tietze, A. (2009). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati, Cilt 2 F-J, Viyana: OAW.
• Tulum, M. (2014). Meninski’ye Göre XVII. Yüzyıl İstanbul Türkçesinde /I/ Ünlüsü, Türkiyat Mecmuası, 24, s. 99-114.
• Türk, V. (2003). Türkçede Ön Seste Ünlü Düşmesi (Aphaeresis-Aphesis) Örnekleri, TDAY- Belleten, 2001/I-III, s. 223-234.
• Türkçe Sözlük (2011). Ankara: TDK.
• Türkmen, S. (2009). Arap Harfli Yazının Yanlış Yorumlanmasıyla Standartlaşmış Kelimeler, Türkbilig, 17, s. 146-167.
• Uzun, G. (2014). Kırgız Türkçesinde Yabancı Dillerden Alıntılanan Kelimelerde Ses Düşmeleri, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi SBE Dergisi, sayı 33, s. 80-93.
• Uzun, İ. P. (2020). Seslem Yapısı ve Titreşim(lilik) Hiyerarşisi, Kuramsal ve Uygulamalı Sesbilim, (ed. İpek Pınar Uzun), Ankara: Seçkin.
• Yazıcı Ersoy, H. (2006). Başkurt Türkçesinde Arapça ve Farsçadan Alıntı Kelimelerdeki Ünlü ve Ünsüz Değişmeleri, Türkbilig, s. 143-162.
• Yılmaz, A. (2018). Mehmed Salâhî’nin Kâmûs-ı Osmânî’si ve Eserdeki Divan Şiiri Unsurları, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Yudahin, Y. K. & Taymas, A. (2011). Kırgız Sözlüğü, Ankara: TDK.
• Zülfikar, H. (1996). Doğu Kökenli Kelimelerin İlk Hecelerindeki Ünlülerin Kısalması, Türk Dili ve Edebiyat Dergisi, s. 1083-1094.