Bitlis Selçuklu Mezar Taşlarındaki Geometri ve Rumi Motiflerde Anlam

Yıl 2023, Cilt: 2 Sayı: 3, 1 - 9, 14.12.2023

Mehmet Ali Genç

Öz

Her medeniyette olduğu gibi, Anadolu Selçukluları da kültürlerinin bir yansıması olarak kendilerine özgü bir sanat grameri oluşturmuşlardır. Selçukluların sanattaki biçim dilinin yansıdığı alanlardan biri de mezar taşlarıdır. Bu çalışmada, Bitlis yöresi Selçuklu mezar taşlarında görülen geometrik motifler ile rumi motiflerin düşün biçim etkileşimi irdelenmiştir. Literatür taraması şeklinde olan bu çalışma, Selçuklu mezar taşlarındaki geometrik formlar ile ve rumi motiflerinin görsel biçim dili ile sınırlıdır. Geometrik motifler ve rumi motifler, soyut anlatımın üst seviyesini oluşturmaktadır. Karmaşık gibi görünen ancak büyük bir düzen ve ahenk içinde olan bu kompozisyonların başlangıcı ve sonu belirli değildir. Mimari, cilt sanatı, tekstil, tezhip gibi alanlarda olduğu gibi, mezar taşlarında da rumi motifler görmekteyiz ve bu motifler, geometrik kompozisyonlarla aynı eser üzerinde bir araya gelerek bir bütünün parçalarını oluşturmaktadır. Selçuklu düşünce dünyası, soyut düşüncelerin bir yansıması olduğu için yaşam biçimi, sanat ve dil biçimine yansımıştır. Selçuklu sanatçıları, mutlak güzelliği değişken ve geçici güzelliklere tercih eden bir anlayışa sahiptir. Sanatçılar, duyularıyla algıladıkları dış dünyadan ilham alarak geçici ve değişmez soyut formlara yaklaşmayı amaçlamışlardır. Bu nedenle biçimler özelden genele doğru değişime uğramış, tesadüfi ve keyfi görünümden uzaklaşmıştır. Sonuç olarak Selçuklu sanatı, özelde Bitlis çevresindeki mezar taşlarında geometrik formlar ve rumi motifler kullanarak ânı tespit etmeyi değil, sürekliliği ifade etmeyi amaçlamıştır. Aşkın görevler üstlenen geometrik formlar ile rumi kompozisyonlarındaki biçim dili, izleyiciyi sonsuzlukla buluşturmakta, biçimlerdeki kusursuz denge, uyum ve ritim, evrendeki ahenk ve düzene vurgu yapmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Ahlat mezar taşları, Soyutlama, Geometrik form, Romi motifi, Sanat anlam ilişkisi

Kaynakça

• Altıntaş, Ramazan (2002). İslam Düşüncesinde Tevhid ve Estetik İlişkisi. İstanbul: Pınar Yayınları.
• Arınç, Cihat (2006). İslam Estetiğini Yeniden Düşünmek: Oliver Leaman’ın Islamic Aesthetics: An Introduction Adlı Eseri Üzerine. Dîvân, 21, 127-168.
• Arıtan, Ahmat Saim (2008). Türk Kitap Medeniyeti, İstanbul: Büyük Şehir Yayını.
• Ateş, Mücella (2021), Kültür Etkileşiminin Mimari Biçime Etkileri: Endülüs Atnalı Kemer Örneği. Konya Sanat Dergisi, 4, 1-16.
• Ayvazoğlu, Beşir (2021). Aşk Estetiği. 6. Basım, İstanbul: Kapı Yayınları.
• Burckhardt, Titus (1987). Aklın Aynası Geleneksel Bilim ve Kutsal Sanat Üzerine Denemeler. Çeviri: Volkan Ersoy, İstanbul: İnsan Yayınları.
• Cabrera, Hashim (2017). İslam ve Çağdaş Sanat. Çeviri: İbrahim Ayberk, Ankara: Hece Yayınları.
• Çam, Nusret (1994). İslamda Sanat Resim ve Mimari. Ankara: Elektronik İletişim Ajansı.
• Çaycı, Ahmet (2017). İslam Mimarisinde Anlam ve Sembol. Konya: Palet Yayınları.
• Doğanay, Aziz (2022). Modern Çağın Cenderesinde Sanatta Geleneğe Bağlı Kalabilmek. İstem, 20(39), 1-20. https://doi.org/10.31591.
• Gündoğdu, Oktay ve Şeyban, Lütfi (2021). Sakarya Osmanlı Mezar Taşlarından Örneklerle Dardağan Serpuşlar. İstem, 19(38), 273-302. https://doi.org/10.31591.
• İpşiroğlu, Mazhar Şevket ve İpşiroğlu, Sabahattin (2013). Avrupa Resminde Gerçek Duygusu. İstanbul: Hayalperest Yayınevi.
• Karadeniz, Mustafa Uğur (2020). İslam Sanatlarında Estetik Güzeli Anlamak. İstanbul: Ketebe.
• Karamağaralı, Beyhan (1394). Ahlat Mezar Taşları. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Koç, Turan (2008). İslâm Estetiği. İstanbul: İsam Yayınları.
• Koç, Turan (2010). İslam Sanat Geleneği ve Estetik. Eskiyeni, 16, 35-47.
• Mutluel, Osman (2012). S. Ahmet Arvasi’de İslam Estetik ve Sanatı. İstanbul: Lord Matbaası.
• Mülayim, Selçuk (1982). Anadolu Selçuklu Mimarisinde Geometrik Süslemeler, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Mülayim, Selçuk (2015). Değişimin Tanıkları. İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• Mülayim, Selçuk (2018). İslam Sanatı. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Ögke, Ahmet (2015). İslâm ve Sanat. Editör: Ahmet Ögke. 20-21. İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Özbenim, Müzeyyen Nida (2021). Sivas Divriği Ulu Camii ve Şifahanesi’nin Rumi Motiflerinin Yorumlanarak Tezhip Sanatında Uygulanması. FSMV Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi İstanbul.
• Pekpelvan, Belgin (2009). Türkiye’de Gelenekli ve Çağdaş Sanatta Anlatım Biçimi. Sosyal Bilimler Dergisi, 2(2), 66-82.
• Worringer, Wilhelm (2017). Soyutlama ve Özdeşleyim. Çeviri: İsmail Tunalı. İstanbul: Hayalperest Yayınevi.
• Yılmaz, Meliha ve Boydaş, Nihat (2002). Antalya Müzesinde Bulunan Rumi Motifli Bir Çiniye Sanat Eleştirisi Açısından Bir Yaklaşım. G.Ü. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 22(1), 203-209.