İSLAM TARİHİ ARAŞTIRMALARINDA OSMANLI TARİH YAZICILIĞI VE ÖNEMİ

Yıl 2024, Cilt: 3 Sayı: 5, 1 - 10, 31.12.2024

Ferhat Apuhan

Öz

İslam tarihi, Hz. Peygamber’in nübüvvet ile görevlendirildiği tarihten günümüze kadar ki dönemi kapsamaktadır. Bu uzun dönemde muhtelif coğrafyalarda farklı siyasi yapılanmalar kurulmuştur. Şüphesiz ki bu siyasî yapılanmalar arasında Osmanlı Devleti, önemli bir yere sahiptir. Çünkü 14. Yüzyılın başlarından 20. Yüzyılın ilk çeyreğine kadar altı asrı aşkın bir siyasal geçmişe hitap etmiştir. Ayrıca siyasal olduğu kadar kültürel ve dini anlayış yönüyle de ön plana çıkmıştır. Yine sahip olduğu millet anlayışı ile tarihte nevi şahsına münhasır bir devlet olarak bilinmiştir. Özellikle egemenlik kurduğu sahada, farklı milletleri bünyesinde barındırması ve İslam hukukunun uygulanmasında ortaya koymuş olduğu tavır, dikkat çekicidir. Bu da devlet olarak İslam tarihinde önemli bir yeri temsil ettiğini göstermiştir. Bu çerçeveden hareketle İslam tarihinde problem teşkil edilen konularda Osmanlı Devleti döneminde yaşamış olan kalem erbabının neler düşündüğü, hangi yaklaşımlara sahip oldukları mevzusu, merakları celb edici niteliktedir. Örneğin hilâfetin kureyşîliği konsunda Lutfi Paşa’nın savunmuş olduğu tavır, özgün değerlendirmelerden ibarettir. Ahmed Cevdet Paşa, nebevî terbiyeden esinlenerek yazmıştır. Abdüllatif Subhi Paşa, muhafazakar bir edaya sahiptir. Kâtip Çelebi, Cenâbî Mustafa Efendi’nin müsbet tavrını benimseyen bir ekolün takipçisidir. Gelibolulu Mustafa Âlî’nin vurguladığı hususlarda önemli ayrıntılar vardır. Süheylî Ahmed Efendi ve Diyarbekirli Said Paşa Hz. Osman dönemi ile ilgili mevzularda dikkat çekici söylemlere sahiptir. Avlonyalı Süreyya, araştırmacı ve bilimsel metoduyla dikkat çekmiştir. Dolayısıyla bu araştırma, Osmanlı tarih yazıcılığının sahip olduğu yaklaşımların bilinmesi adına İslam tarihi açısından temel aşamadır. Çünkü bu araştırmaya konu olan eser ve müverrihlere vakıf olmak, İslam tarihinin ilk dönemlerinden itibaren var olan ve yaşanan sorunların Osmanlı tarih yazıcılığındaki yansımasına ve farklılığına vakıf olmak adına önemlidir. Bu anlayışa binaen Ahmedî’den Ahmet Refik ve Mehmed Halid’e kadar umumi tarih, İslam tarihi ve İslam tarihinin müstakil konularında eser kaleme alan Osmanlı tarih yazarlarının eserleri zikredilmiş, onlara dair bilgiler paylaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Yazar, Eser, Osmanlı, Tarih, Anlayış

Kaynakça

• Abdullatif Subhi Paşa. (1297/1880). Hakaiku’l-Kelam fi-Tarihu’l-İslam,. Matbaa-i Âmire.
• Abdurrahman Şeref. (1301/1884). Tarih-i Düvel-i İslamiye. Karabet Kütüphanesi.
• Abdurrahman Şeref. (1315/1897). Zübdetu’l-Kısâs. Matbaa-i Amire.
• Ahmedî. (954/1547). İskendername. TBMM Kütüphanesi El Yazması Bölümü.
• Ahmed Cevdet Paşa. (1293/1876-1303/1885-1331/1913). C. I-XII. Kısas-ı Enbiyâ ve Tevârih-i Hulefâ. Karabetyan Matbaası.
• Akyıldız, A. (2009). Subhi Paşa, Abdüllatif. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XVII, 450-452.
• Ali Reşâd ve Ali Seydi. (1327/1909). Târih-i İslam-Haritalı ve Reimli. İkdam Matbaası.
• Ali Seydi. (1327/1909). Aşere-i Mübeşşere’nin Tercüme-i Ahvâli ve Menâkıbı. Selanik Matbaası.
• Ali Tevfik. (1311/1893). Fezleke-i Tarih-i Umumi, C. I-II, (66398). Karabet Matbaası.
• Almaz, H. (2004). Şükrullah b. Şehâbeddin Ahmed b. Zeynüddin Zeki “Behcetü’t-Tevârih”/İnceleme-Metin-Tercüme [Doktora Tezi]. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Altınay, A. R. (1328/1910). Büyük Tarih-i Umumi, C. I-VI (Ed. İ. Hilmi, 29084). Kütüphane-i İslam ve Askerî.
• Apuhan F. (2024). Osmanlı Tarih Yazarlarında İlk Dönem İslam Tarihinde Yaşanan Siyasal Problemlere Yönelik Yaklaşımlar [Doktora Tezi]. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Avlonyalı Süreyya. (1325/1907). Fitretü’l-İslam. Artin Asaduryan ve Mahdumları Matbaası.
• Babinger, F. (1992). Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri (Çev. Coşkun Üçok). Kültür ve Türizm Bakanlığı Yayınları.
• Baş, E. (2005). Târîh-i Osmânî Encümeni Kurucularýndan Efdaleddin (Tekiner) Beyin Hayatı, Eserleri ve Tarihçiliği Üzerine. C. XLVI, S. 2, 167-205.
• Baş, E. (2006). Osmanlı Tarih Yazarlarında Toplumsal Sorumluluk Bilinci. İLÂHİYÂT.
• Baş, E. (2006). Osmanlı Türklerinde Arapça Tarih Yazıcılığı. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Bursalı Mehmed Tâhir. (1333/1914-1342/1923). Osmanlı Müellifleri, C. I-III. Matbaa-i Amire.
• Canatar, M. (1993). Cenâbi Mustafa Efendi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. VII, 352-353.
• Cenâbî Mustafa Efendi (Emirzâde), Mustafa b. Hasan b. Sinan el-Amâsî el-Hüseynî el-Hâşimî. (999/1590). El-Hâfilü’l-Vasît ve’l-Aylemü’z-Zâhiru’l-Muhît (Selimiye Yazma Eserler).
• Ceyhan, Ö. (2019). II. Meşrutiyet Dönemi Ortaöğretimde Ortadoğu Coğrafyası ve Ali Tevfik Bey’in Mufassal Memâlik-i Osmaniye Coğrafyası’nda Ortadoğu [Yüksek Lisans Tezi]. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çog, M. (2004). II. Meşrutiyet Dönemi İslam Tarihçiliği (1908-1918) [Doktora Tezi]. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Demiroğlu, A. (1992). Behcetü’t-Tevârih. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. V, 349-350.
• Diyârbekirli Said Paşa. (1304). Mir’âtü’l-’İber, C. I-IX. Karabet ve Kasbar Matbaası.
• Enverî. (ty). Düstûrnâme-i Enverî (Süleymaniye Kütüphanesi Mikrofilm Arşiv No:531).
• Erdoğdu, A. (2009). Seydişehrî. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XXXVII, 25-27.
• Gelibolulu Mustafa Âli. (1277/1860). Künhü’l-Ahbâr, C. I-IV. Takvimhane-i Âmire.
• Gökyay, O. Ş. (2022). Kâtip Çelebi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XXV, 36-40.
• Halaçoğlu Y. ve Aydın, M. A. (1993). Cevdet Paşa. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. VII, 443-450i
• Hasan Sırrı. (1309/1891). Tarih-i Umumi. C. I, Dersaadet: Karabet Matbaası.
• Hilmizâde İbrahim Rıf’at. (1226/1908). Hz. Ali ve Muaviye/Sıffın Savaşı. 38 Numaralı Matbaa.
• Hilmizâde İbrahim Rıf’at. (1326/1908). Hz. Hüseyin Vaka-yı Dilsuz-ı Kerbelâ. Vezirhanı’nda 48 Nolu Matbaa.
• Hilmizâde İbrahim Rıf’at. (1326/1908). Hz. Osman’ın Şehadeti. 38 Numaralı Matbaa.
• Hilmizâde İbrahim Rıfat. (1326/1908). Selahaddin-i Eyyubi. Tefeyyüz Kitabevi.
• Hilmizâde İbrahim Rıf’at. (1327/1909). Hz. Ali ve Cemel Vakası. yy.
• İbnu’l-Cevad Efdaleddin. (1325/1907). Tarih Dersleri-Düvel-i İslamiye Vekâyası (İBB Belediye Kitaplığı). Kader Matbaası.
• İbnu’l-Cevâd Efdaleddin. (1326/1908). Muhtasar İslam Tarihî. Kader Matbaası.
• İpşirli, M. (2003). Lutfi Paşa. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 27, 234-236.
• Kadığlu, İ. (2019). Said Paşa, Diyarbekirli. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. EK-2, 3. Baskı, 445-446.
• Karaismailoğlu, A. (1999). Hüseyin Vâiz-i Kâşifî. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XIX, 16-18.
• Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi. (1248/1832). Ravzatü’l-ebrar. Bulak Matbaası.
• Kâtip Çelebi. (ty). Fezleketü Akvali’l-Ahyar fi İlmi’t-Tarih ve’l-Ahyar.
• Kâtip Çelebi. (ty). Takvimü’t-tevârih (74-11985).
• Kaya, N. (2001). Karaçelebizâde Abdülaziz Efendi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XXIV, 381-383.
• Kaya, B. A. (2013). Veysî. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XXXXIII, 76-77.
• Keleş, H. ve Kiriş, A. (2006). Bir Osmanlı Tarihçisi Olan Ali Reşâd’ın Hayatı, Eğitimciliği ve Tarih Öğretimi ile İlgili Görüşleri. Kastamonu Eğitim Dergisi, C. XIV, S. 2, 571-586.
• Kılıç, H. (2003). Lâri, Muslihuddin. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XXVII, 103-104.
• Kut, G. (1989). Ahmedî. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. II, 165-167.
• Kütükoğlu, B. (1989). Âli Mustafa Efendi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. II, 414-416.
• Lutfi Paşa. (961/1554). Halasü’l-Ümme fi Ma’rifeti’l-E’imme (Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Serez Koleksiyonu).
• Lütfullah Ahmed. (1322/1904). Hayatı Hulefa-yı Raşidin/Hz. Ebubekir es-Sıddık. Maarif Kütüphanesi/Necm-i İstikbâl Matbaası.
• Mahmud Es’âd. (1328/1910). Tarih-i İslam. Kütüphane-i İslam ve Askerî.
• Mahmud Esad. (1965). İslam Tarihi (Ed. Ord. Prof. Dr. Sadi Irmak). Tan Matbaası.
• Mehmed b. Mehmed Edirnevî (Rumî). (1276/1859). Nuhbetü’t-tevârih ve’l-ahbâr. Takvimhâne-i Âmire.
• Mehmed Es’âd Efendi. (1336/1918). Tahlîlî ve Tenkidî Târih-i İslam. Evkâf-ı İslamiyye Matbaası.
• Mehmed Halid. (1928). Mufassal Tarih-i İslam. Şark ve Maarif Kütüphaneleri.
• Mizancı Mehmed Murad. (1302/1885). Muhtasar Tarih-i Umumi (İkinci Baskı; A119218). Civelekyan Matbaası.
• Muslihuddin Lârî. (979/1571). Mir’atu’l-Edvar ve Mirkâtu’l-Ahbâr (Çev. Hoca Saadettin Efendi), yy.
• Namık Kemal. (1975). Büyük İslam Tarihi (Der. Hasan Ilgar). Hürriyet Yayınları.
• Nişancızâde Muhyiddin Mehmed. (1269/1853). Mir’ât-ı Kâinât (Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Pertevniyal Koleksiyonu).
• Öztürk, N. (2018). İmparatorluk Tarihi’nin Kalemli Muhafızları Osmanlı Tarihçileri-Ahmedi’den Ahmed Refik’e-. Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Ömer Faruk Akün. (2006). Nâmık Kemal.Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XXXII, 361-378.
• Özcan, A. (1988). Abdurrahman Şeref. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. I, 175.
• Özcan, A. (1989). Ahmed Refik Altınay. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi,C. II, 120-121.
• Özcan, A. (1989). Ahmed Rifat Efendi, Yağlıkçızâde. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. II, 130-131.
• Özcan, A. (1994). Düsturnâme-i Enverî. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. X, 49-50.
• Özcan, A. (2003). Mehmed Çelebi, Ramazanzâde. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XXVIII, 449-450.
• Özcan, A. (2011). Efdaleddin, Tekiner. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XXXX, 358-359.
• Özcan, T. (2007). Nişancızâde Muhyiddin Mehmed. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XXXIII, 161.
• Ramazanzâde Mehmed Çelebi. (1279/1862). Siyer-i Enbiyâ-i İzam ve Ahvâl-i Hulefâ-i Kirâm/Târih-i Nişancı (29299). Matbaa-yı Âmire.
• Raşid Mehmed Ali. (1282/1865). Tevârih-i Enbiya fi İrşâdi’l-Ezkiyâ (A.II /1776). Matbaa-i Âmire.
• Sağırlı, A. (2003). Mehmed b. Mehmed Edirnevî. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XXVIII, 495.
• Sara Nur Yıldız. (2010). Şükrullah. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. X, 257-258.
• Schmıdt, J. (2002). Künhü’l-Ahbâr. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XVI, 555-556.
• Süheyli Ahmed Efendi. (ty). Tarih-i Şahi (Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Fatih Koleksiyonu).
• Şehbenderzade Filibeli Ahmed Hilmi. (1327/1909). Tarih-i İslam. Hikmet Matbaası.
• Şerife Yalçınkaya. (2010). Süheylî, Ahmed. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XXXVIII, 32-33.
• Şükrullah b. Şehâbeddin Ahmed b. Zeynüddin Zeki el-Amâsyevî er-Rûmî. (ty). Behcetü’t-Tevârîh (Süleymaniye Kütüphanesi Yazma Eserler Bölümü).
• Şükrüllah b. Şihabeddin Ahmed b. Zeynüddin Zeki el-Amasyevî. (2010). Behçetü’t-tevarih (Hasan Almaz, Çev.). Mostar Yayınları.
• Şükrüllah b. Şihabeddin Ahmed b. Zeynüddin Zeki el-Amasyevî. (894/1595). Behçetü’t-Tevârih Tercümesi (Farisi Mustafa Efendi, Çev.; 02381).
• Uçman, A. (2010). Şehbenderzâde Ahmed Hilmi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XXXVIII, 424-425.
• Uçman, A. (2020). Mizancı Murad. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XXX, 214-216.
• Uzun, M. İ. (1989). Ali Seydi Bey. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. II, 442-445.
• Ürünsal, İ. E. (2007). Râşid Efendi Kütüphanesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XXXIV, 462-463.
• Veysî. (1286/1869). Hâb-nâme-i Veysî (75.27). Vezirhanı Matbaası.
• Yınanç, M. H. (1930). Düsturnâme-i Enverî. Türk Tarih Encümeni Külliyatı.
• ? Târih-i İslam/Tercüme-i Siyer-i Seyidu’n-Nas. (1096). Selimiye Yazma Eserler.